Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

I bap Ózbekstanda ximiya pániń rawajlaniwi
I.1. Ózbekstan alimlariniń ximiya panine qosqan ulesi
IX - XI ásirlerde jasap dóretiwshilik etken Orta Aziyalıq oqımıslılardan Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Ahmad al-Farg'oniy, Abu Rayhon Beruniy hám Abu Ali ibn Sino óz dáwirlerinde ximiyanıń da ámeliy, de teoriyalıq jahatdan rawajlanıwına óz úleslerin qosqanlar.Ózbekstanda ximiya pánin rawajlandırıwda óz úlesin qosqan, óz mektepti jaratqan, dúnya tanıǵan ilimpazlarımız júdá kóp.
Abu Nasr Forobiy (870-950-jıllar ) oyda sawlelendiriwinde barlıq materiallıq dúnyanıń tiykarında baslanǵısh materiya jatadı. Ol biz aqıl etetuǵın materiallıq dúnya tórt «ildizdan», yaǵnıy tórtew baslanǵısh elementten - ot, hawa, suw hám jerden tashkil tapqanlıǵı haqqındaǵı áyyemgi dúnya filosoflarınıń pikirin tastıyıqlaydı. Forobiy ataqlı shufokor retinde ámeliy ximiyanı rawajlandırıwǵa úlken úles qosdı.
Al-Farg'oniy (797-861-jıllar ) ullı matematikalıq, astronom bolıwı menen birge, ol astronomık ásbaplardıń sheber stasi bolǵan. Ol Bog'dod hám Damashqda observatoriyalar hám de Erisiw dáryası suwı júzesin mudam gúzetip turıw múmkinshiligin beretuǵın qurılıs («Mikiyes-jadid»-nilomer) ni jaratıwda arnawlı eritpelerden paydalanǵan. Nilomerni házirgikungacha saqlanıp qalǵanlıǵı suwdiń 1000 jıldan tiq buzıw kúshine shıdamlı, kem ushraytuǵın taw jinzi hám «sement» saylanǵanlıgınan dárek beredi. Onıń ximiyaǵa tiyisli «Kitap ámel ar-rahomat» (marmarning xızmeti haqqındaǵı kitap ) dep atalatuǵın iri shıǵarması saqlanıp qalǵan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037-jıllar ) ámeliy ximiyanıń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan, lekin al ximiklerdiń temirdi altınǵa aylandırıw baǵdarı daǵı jumısların negizsiz, ámelge asırıp bolmaytuǵın procesti qaragan. Abu Ali ibn Sino bul haqqında «Birdey metalldı ekinshi bir metallǵa aylandırıw múmkinshiligi maǵan túsinikli emes. Kerisinshe men bunıń múmkinshiligi joq dep esaplayman, sebebi bir metall jismni ekinshi metall denege aylandırıwdıń ılajı joq. Ápiwayı dene ózinden basqa jismni ajratmasligi kerek », dep jazǵan edi. Sonday etip, Abu Ali ibn Sino dóretpelerinde anorganik ximiyanıń dáslepki urıqları payda bolǵan.