Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

II.4. Ózbekstanniń neft ha’m gaz sanaati
Ózbekstanda dáslepki neft koni 1904-jılda ashılǵan (Fargona oypatlıqsındaǵı Chimyon neft konida 278 m tereńlikten sutkasına 130 t neft alınǵan ). Sol jılı vannovsk (házirgi Oltiariq) temir jol stansiyasında neftni kayta islew zavodı jumısqa túsirildi. Ózbekstanda neft sanaatınıń payda bolıwı sol sáneden baslanadı. Keyin Fargona botig'ida Yorqo'ton, Selroxs penenkánleri de ashıldı, Chimyon-vannovsk neft trubası qurıldı, neftni qayta islew zavodı keńeytiriddi. Sol dáwirde orıs penenhám sırt el kapitalı neft qazib alıw, onı qayta islew, neft ónimlerin satıwdı tolıq óz qadaǵalawına aldı. " Santo" — Orta Aziya neft sawdası shirkati dúzildi. 1913-jılda jámi 13 mıń t neft qazib alındı. Oktyabr awdarıspaǵınan keyin neft kánleri hám neftni qayta islew kárxanaları natsionalizatsiya etilip, neft kánlerin izlew, jumısqa túsiriw de kebirolar hákimiyat ix-tiyoriga ótkeriddi. Ózbekstanǵa basqa respublikalardan, ásirese, Rossiyadan kóplegen qánigeler kela basladı. Qo'qon qalasında " Ózbekneft" (1924), Termiz qalasında " Termizneft" (1936 ) trestlari tashkil etildi. Qo'qon neft texnikumi (1935) ashıldı. Urısqa shekem bolǵan dáwirde Surxondaryo wálayatında da neft kánleri ashıldı hám jumısqa túsirildi (1935; Uchqizil, Xavdag). 1940 -jılda mámlekette neft alınatuǵın kánler sanı 11 danege jetkizildi.
1941—45 jıllarda jańa neft kánleri (Ferǵana oypatlıqsında Jan. Olamushuk, Polvontosh, Andijan ) ashıldı hám tez pursatda jumısqa túsirildi. Oltiariq zavodı keńeytirildi. Sol dáwirde respublikada neft sanaatınıń infratuzilmasi da payda boldı. 1941-jılda 196 mıń t, 1945-jılda 478 mıń t neft qazib alındı, 50-jıllardan neft kánlerinde telemexanizatsiya quralları qollanildi, turbinali burǵılaw engizila basladı. 1959 -jılda Ferǵana oypatlıqsı hám Surxondaryo wálayatındaǵı 9 neft konining ózinden 1460 mıń t den zıyat neft alındı. Usha dáwirde Buxara -Xiva aymaqlarında tabılǵan neft kánleri jumısqa túsirildi, olardıń negizinde neft hám gaz qazib alıw basqarması tashkil etiddi. 70-jıllar basınan ayırım neft kánlerindegi rezervlerdiń tawısıwı nátiyjesinde neft qazib alıw kemeydi. Jańa neft kánlerin tabıw ushın tereń qudıqlar qazıw ózlestirildi. voruxda 5200 m, G'umxonada 5670 m, Chust-Popda 5805 m, Mingbuloqda 6006 m oǵada chu kur neft qudıqları burg'ilandi.
1985-jılda Buxara -Xiva provinsiyasida jaqsı quramlı, neft-gaz kondensatli Ko'kdumaloq koni ashıldı. Ózbekstan Respublikası mustakillikka eriskeninen keyin Neft sanaatın rawajlandırıw máselesi zárúrli jumısqa aylandı. 1992-jıl 23-dekabrde neft hám gaz sanaatı hám de ol menen baylanıslı barlıq kárxana, shólkem, mákemeler birden-bir basqarıwǵa birlestirilib, " Ózbekneftgaz" milliy korporatsiyam dúzildi. 1993-jıl Ferǵana botig'ining oǵada tereń qatlamlarınan (Mingbuloq strukturasınan ) neft otilib shıqtı (qıdırıw burǵılaw jumısları dawam etpekte). Respublika neft sanaatı xalıq xojalıǵınıń neftga bolǵan talabın tolıq qandırıw múmkinshiliklerine iye. Ásirese, Ko'kdumaloq koni jedel pát menen jumısqa túsirildi. 1995-jılda Ózbekstanda 7 mln. t ga jaqın neft hám kondensat qazib alındı. 1991—2003-jıllarda Ózbekstanda neft hám gaz kondensatini alıw 2, 8-ret asdı (1990 -jılda 2, 81 mln. t; 1997-jılda 7, 9 mln. t) hám 1995-jılda neft importın tugatib, respublikanıń neft ǵárezsizligin támiyinlewge múmkinshilik jarattı. 2001-jıldıń yanvarına kelip Ózbekstanda 59 kondan neft alındı, 17 kán isletiwge tayarlanǵan hám konservatsiyada. 13 kán qıdırıw jaǵdayında. Neft qazib alıw hám kánlerdi izlep-tekseriw boyınsha Ózbekstan — Malayziya qospa kárxanası (Óz-Maloyl) (1994) dúzildi. Ózbekstan neft ǵárezsizligine eriwgech, shetten neft hám neft ónimleri tashib keltiriwge zárúrat qalmadı. 2000-jılda Ózbekstan Neft sanaatında gaz kondensata menen birge 7, 53 mln. t neft qazib alındı.
Neft-ximiya sanaatınıń rawajlanıwı sebepli házirgi zaman ekonomikasında neftning áhmiyeti artıp barıp atır. Jáhánda Neft sanaatı AQSH, Rossiya, Ullı Britaniya, Saudiya Araviyası, Iran, Kuveyt, Venesuela, Kitay hám basqa mámleketlerde rawajlanǵan. Gaz sanaatı — jer qushaǵından tábiy gaz shıǵarıw, qattı hám suyıq janar maylardan jasalma gaz alıw, xalıq hám sanaat támiynatı ushın trubalardan gaz jiberiw hám de gazdan ximiyalıq ónimler alıw sanaatı. Gazdıń tiykarǵı túri jer bagrining 200-7000 m tereńliktegi gewek jınıslarında bolatuǵın yonuvchi tábiy gaz bolıp tabıladı. Onıń quramı metan (SN4) den ibarat. 1 m3 tábiy gaz 8000—8500 kkal ıssılıq beredi. Neft quramınan bóleklengen gazlar da boladı, olar neft kánlerinen neft menen birge shıǵadı. Bunday gazlardan 10000 kkal/m3 ke shekem ıssılıq ajraladi`. Jasalma gazlar qattı hám suyıq janar maynı termik jol menen qayta islew hám de kómirdi jer astında gazǵa aylandırıw nátiyjesinde payda etinadi. Generator gazı, koks penengazı sıyaqlılar jasalma gazlar esaplanadı. Generator gazınıń 1 m3 1000—1050 kkal ıssılıq beredi. Gaz janar maysı qarıydarlarǵa magistral gaz trubaları, gazdı málim basımda uzatatuǵın quramalı kompressor st-yalari hám jer astı gaz bazaları jardeminde jetkiziledi.
G. s. daslep 18-ásirdiń aqırı — 19 -ásir baslarında Ullı Britaniya, Fransiya, Belgiya sıyaqlı mámleketlerde toshko'mirdan alınǵan gazdan qalanı jaqtılandıriw maqsetinde paydalanıw jolǵa qoyılǵannan baslap qáliplese basladı. Keyinirek 19 -ásirdiń 2-yarımında kumirdan gaz alıwshı apparat — gaz generatorı jaratıldı. Bunnan tısqarı 20 -ásirdiń 20 -y. larigacha neft gazlarınan da paydalanıp kelindi. Lekin bul dáwirshe ele tábiy gaz rezervleri anıqlanbaǵan, olardan paydalanılmas edi.
Tábiy gaz rezervleri tapilgach, onıń abzallıqları (basqa janar may túrlerine salıstırǵanda tábiy gazdı qazib alıw ańsatligi hám arzanlıǵı, texnologiyalıq processlerdi avtomatlashtirishning qolaylıǵı, miynet sharayatın jeńiltiwi hám b.) G. s. dıń tez pát penen taraqqiy etiwine alıp keldi. Sol sebepli gaz kánlerin tabıw hám olardı jumısqa túsiriw jumıslarına úlken áhmiyet berildi.
Dúnyadaǵı gazdıń geologik rezervi 150—170 trillion m3 ke jetedi. Biraq onıń regionlar boylap bólistiriliwi túrlishe bolǵanlıǵı sebepli G. s. dıń dúnya mámleketler degi rawajlanıwı da túrlishe bolıp tabıladı.
Ózbekstanda tábiy (neft menen shıǵıs ) gaz 1932-jıldan olina basladı, lekin ol waqıtta shıǵarılǵan tábiy gazdıń muǵdarı oǵırı az edi (jılına 0, 7—3 mln. m3). Respublikada 50-y. lar aqırıǵa shekem gazdıń jaqsı úyrenilgen rezervi 24 mln. m3 ni shólkemlesken bolsa, 60 -y. larga kelip qatar gaz kánleriniń ashılıwı hám jumısqa túsiriliwi menen bul tarawda túpkilikli búklem yasaldi. 1962-jılǵa kelip Gazlı gaz-neft koninkng ashılıwı menen Ózbekstanda úlken magistral gaz trubaları jaratılıwma tiykar solindi (Jarqoq— Buxara— Samarkand— Tashkent gazoprovodi; 1960, Buxara — Ural gazoprovodi, 1963; Buxara—Tashkent—Bishkek— Al-maota gazoprovodi, 1965; Orta Aziya— Oray gazoprovodi, 1967). 1968-jılǵa kelip Ózbekistan kánlerinen gaz tarqatatuǵın trubalar uz. (Orta Aziya — Oray gazoprovodini esapqa alma -ganda) 8500 km ga jetti.
Ózbekstan ǵárezsizlikke eriwgech, G. s. ni rawajlandırıw salasında da reformalar ótkerila basladı. Neft hám gaz sanaatı hám de olar menen baylanıslı barlıq kárxana, shólkem, mákemeler birden-bir basqarıwǵa birlestirilib, " Ózbek-neftgaz" milliy korporatsiyam dúzildi. Mámlekettiń janar may ǵárezsizligine erisiw hám kirip potencialın asırıw jolında korporatsiya tárepinen bir qansha joybar jumısları re-jalashtirildi.
Hoz. vaktda Ústúrt, Buxara — Xiva, jan.-batıs Hisor, Ferǵana, Surxondaryo sıyaqlı neft hám gazǵa bay aymaqlarda 175 neft hám gaz kánleri ashılǵan. Gaz qazib alıw bolsa 2000-jılda 1990 -jıldaǵına salıstırǵanda 1, 37 ese asdı. Kebirtan gaz konidagi házirgi ámeldegi múmkinshiliklerden paydalanıp sutkasına bir neshe on t ge shekem suyıq gaz hám jılına bir neshe mıń t joqarı sapalı altıngugurt alıw múmkin. G. s. tarmaǵındaǵı magistral gazoprovodlar sistemasın keńeytiw, jańa jer astı gaz bazaların jaratıw, sonıń menen birge barların texnikalıq úskenelew, qayta remontlaw jumısları jedel alıp barilmokda. Maye, Gazlı — Nókis, Paxtakesh — Jańayer — Tashkent gaz jolları qurılısı aqırma jetkizildi. Bul tarmaq Qaraqalpaqstan hám Xorezmdi respublikanıń óz gazı menen támiyinlew múmkinshiligin berdi (buǵan deyin usı aymaq Turkmenistannan gaz alǵan ). Hoz. ámeldegi gaz sanaatı kárxanaları jılına 47 mlrd. m3 gazdı qayta islew hám 350—400 mıń t altıngugurt ajıratıp alıw múmkinshiligine iye. (taǵı q. Gaz bazası ). 1999 -jılda respublika G. s. de 55, 6 mlrd. m3 gaz, sonday-aq 24, 1 mln. m3 qısılǵan gaz islep shıǵarıldı

Juwmaqlaw
Men usi kurs jumisim arqali jurtimizdin’ ximiya sanaati boyinsha ha’m ximiyaliq zavodlar haqqinda malumat bere aldim dep oylayman. Jurtimizdin’ ximiya pani ha’m ximiya sanaati boyinsha ken’nen tusinik bere aldim dep oylayman. Menin’ joqaridag’i keltirilgen pikirlerimde elimizdin’ ximiyaliq ahwali ximiya sanaat boyinsha dunyadag’i ori haqqinda ha’m elimizde ximiya sanatinin’ qaysi tarawlari rawajlang’ani haqqinda so’z ettim.

Pikir

Ádebiyat
1
2
3
4
5
6
7