Ájiniyaz atındaǵı nmpi fakultet: Tábiyiy pánler Kafedra: Ximiya oqitiw metodikasi Topar : 2a-ximiya

 Ximiyalıq ózgeshelikleri. Nitrobirikmalarning ximiyalıq ózgeshelikleri túrlishe 
bolıp, tiykarınan, olardıń molekulasındaǵı nitrogruppaǵa baylanıslı. 
1. Nitrobirikmalar qaytarılǵanda baslanǵısh Aminler ónim boladı. 
CH
3
—NO
2
+ 3H
2
→ CH
3
—NH
2
+ 2H
2
O 
Bul reaksiya nitrobirikmalardagi azot uglerod menen tuwrıdan tuwrı birikkanligini 
kórsetedi. 
Nitrobirikmalarning izomerlari, yaǵnıy nitrat kislota efirlari qaytarılǵanda spirt hám 
de gidrooksilamin yamasa ammiak ónim boladı. 
CH
3
—O—N=O + 2H
2
→ CH
3
—OH + NH
2
—OH 
Organikalıq boyawlar óndiriste tiykarǵı ónim bolǵan organikalıq Aminler aromatik 
nitrobirikmalarni qaytarıw (Zinin reaksiyası ) jolı menen alınadı. Nitrobenzolni 
qaytarılishida, kóbinese, temir yamasa qalaydıń xlorid kislota menen qospası 
katalizator retinde isletiledi. Nitrobenzol qaytarılǵanda eki aralıq ónim — nitrobenzol 
hám fenilgidroksilamin payda boladı. 

---

Ekilemshi nitrobirikmalar da nitrit kislota menen birigip, suw ajıratıp shıǵaradı hám 
psevdonitrollar payda etedi. Psevdonitrollarning efir hám xloroformdagi eritpesi kók 
yamasa biynápshe gúli kó kreńli boladı : 
Uchlamchi 
nitrobirikmalar 
nitrit 
kislota 
menen 
reaksiyaǵa 
kirispeydi. 
Nitrobirikmalarning nitrit kislota menen júz bolatuǵın reaksiyasınan olardıń hám 
basqa elementlardıń (spirt, galogenalkillar hám basqalardıń ) dúzılıw formulasın 
anıqlawda paydalanıladı. 
Aminler ózgeshelikleri, anilin 
Molekulası quramında aminogruppa — NH
2
saqlaǵan organikalıq birikpeler Aminler 
dep ataladı. Olar molekulasındaǵı aminogruppalar sanına kóre mono- hám di- 
radikalning, tábiyaatına kóre alipatik hám aromatik Aminlerge parıq etedi. 
Monoaminlarni ammiakning vodorod atomlari uglevodorod radikaliga almasingan 
tuwındıları dep qaraw múmkin. 
Radikallar sanına qaray Aminler baslanǵısh (bir radikalli), ekilemshi (eki radikalli) 
hám uchlamchi (ush radikalli) boladı. 

---

Ammoniy gruppasındaǵı tortala vodorod atomi uglevodorod radikaliga almasingan 
bolsa, ammoniy gidroksidning bunday tuwındıları tórtlamchi ammoniy tiykarlar dep 
ataladı : 
Diaminlar — bular molekulasında eki aminogruppa —NH2 bolatuǵın organikalıq 
birikpeler 
bolıp 
tabıladı. 
Mısalı, 
etilendiamin 
H
2
N—CH
2
—CH
2
—NH
2
, 
geksametilendiamin H
2
N—(CH
2
)
6
—NH
2
. Bul element sintetik neylon talshıq alıwda 
isletiledi. 
Nomenklaturasi. Ratsional nomenklaturaga kóre Aminlerdiń atı uglevodorod 
radikallari nomiga „amin― sózin qosıp payda etinadi. Mısalı, C2 H5—NH2—
etilamin, 
(C
2
H
5
)
2
NH—dietilamin, 
(C
2
H
5
)
3
N—trietilamin, 
CH
3
—NH—C
2
H
5
—
metiletilamin hám taǵı basqa. 
Xalıq aralıq orınbasarlı nomenklaturaga qaray Aminler uglevodorod tuwındı dep 
qaralib, ádetdegi sıyaqlı uzın shınjır tabıladı, nomerlenedi, aminogruppaning