Ájiniyaz atındaǵı nmpi fakultet: Tábiyiy pánler Kafedra: Ximiya oqitiw metodikasi Topar : 2a-ximiya

Fizikalıq ózgeshelikleri. Aminlerdiń dáslepki wákilleri metilamin, qapırıqetilamin, 
trimetilaminlar ádetdegi sharayatta gazsimon elementlar, qalǵanları suyıqlıqlar bolıp, 
ammiakqa uqsap ótkir hidli. Tómen molekular Aminler suwda jaqsı eriydi hám sıltıiy 
eritpe payda etedi, olardıń molekular salmaǵı artpaqtası menen suwda eriwsheńligi 
pasayadi, qısıqlıǵı hám de qaynaw temperaturası artadı. Joqarı molekulyar aminler 
hidsiz, qattı elementlar esaplanadı. 
 Ximiyalıq ózgeshelikleri. 1. Tiykar ózgeshelikleri. Aminler de ammiak sıyaqlı 
tiykar ózgeshelikine iye, biraq olardıń tiykar ózgeshelikleri ammiaknikidan anaǵurlım 
kúshli. 
Aminler eritpeleriniń sıltıiy reaksiyası olar suwda erigende gidroksil ionlarınıń úlken 
konsentraciya payda etiwi menen tusintiriledi hám ammiakning suwdaǵı eritpesin 
yadǵa saladı : 
NH
3
+ HOH ↔ [NH
4
]
+
+ OH
-
R—NH
2
+ HOH ↔ [RNH
3
]
+
+ OH
-
Aminlerdiń suwda erip tórtlamchi ammoniy tiykarlar ónim etiwi qaytar reaksiya 
esaplanadı, sebebi payda bolǵan tiykarlar ápiwayı sharayatta qızdırılǵanda tez 
bóleklenedi hám amin hám de suw payda etedi. Tórtlemshi ammoniy tiykarlar ónim 
bolıwın tómendegishe túsindiriw múmkin: ammiak ush vodorod atomi hám bir azot 
atomining kovalent baǵ menen baylanısıwınan payda bolǵan birikpe bolıp tabıladı. 
Kovalent baylanısıwdan birden elektronǵa iye bolǵan ush vodorod atomi menen 
besew elektronlı azot atomi ortasında sırtqı elektron qabatı payda boladı, yaǵnıy 
elektronlar umumlashadi: 

---

Payda bolǵan kovalent bog'li birikpe (ammiak) elektroneytral bolıp, birikpede bir jup 
elektron ulıwmalasqany qaladı. Elektroneytral birikpege suw tásir ettirilgende, 
ulıwmalaspay qalǵan elektron esabına suwdaǵı oń zaryadlı vodorod ionı birikadi hám 
nátiyjede donor-akseptor baylanısıw esabına tórtlamchi ammoniy hasası payda 
boladı: 
Aminlerge suwdiń birigiwi de nátiyjede baradı hám [RNH3]
+
ioni—kation hám de 
OH- ionı — anion payda boladı. 
2. Tuz payda etiwi. Aminler de ammiak sıyaqlı qurǵaqlay halda hám suwdaǵı 
eritpelerinde kislotalar menen, hátte, kúshsiz karbonat kislota menen de reaksiyaǵa 
aralasıp, duzlar ónim etedi. Mısalı, xlorid kislota menen suwsız aminler 
tómendegishe reaksiyaǵa kirisiwedi: 
R—NH
2
+ H
+
C1
-
→ [RNH
3
]
+
Cl
-
yamasa RNH
2
HCl 
Suwdaǵı eritpede: 
[R—NH
3
]OH + HCl → [R—NH
3
]
+
Cl + H
2
O
-
Aminlerdiń duzlarına sıltılar tásir ettirilgende aminler ajralıp shıǵadı : 
[CH
3
NH
3
]Cl + NaOH → CH
3
NH
2
+ NaCl + H
2
O 
Aminler hawada janadı : 
4CH
3
NH
2
+ 9O
2
→ 4CO
2
+ 2N
2
+ 10H
2
O 
3. Nitrit kislotanıń birigiwi. Nitrit kislota aminlerge qanday tásir etiwine qaray 
baslanǵısh, ekilemshi hám uchlamchi aminlerdi parıq etiw múmkin: 
a) birlemshi aminlerge nitrit kislota tásir ettirilgende gaz jaǵday daǵı azot hám spirt 
payda boladı : 
R—NH
2
+ HONO → R—OH + N
2
↑ + H
2
O 
b) ekilemshi Aminlerge tásiri nátiyjesinde suw hám nitrozaaminlar payda boladı. 

---

d) uchlamchi Aminler menen tásirlaspeydi. 
Aminlerden eń kóp ámeliy áhmiyetke iye bolǵan amin aromatik amin—anilin bolıp 
tabıladı. 
Onı benzolning molekulasındaǵı vodorod atomınıń ornın aminogruppa alǵan tuwındı 
yamasa ammiakning bir vodorod atomi fenil radikaliga almasingan tuwındı retinde 
qaraw múmkin. Anilin molekulasınıń dúzilisin bir neshe usılda xarakteristikalaw 
múmkin: 
Anilin molekulasındaǵı azot atomi janında tap basqa aminler degi sıyaqlı, ajralmagan 
bir jup elektron ámeldegi; áne sol bir jup elektron bar ekenligi sebepli Aminlerge tán 
ayrıqshalıqlar gúzetiledi. 
Anilinning ózgesheliklerine benzol yadrosı tásir kórsetedi. Benzol yadrosınıń π-
elektronları azotning bólintuǵın elektronlar jupimenen óz-ara tásirlesip, onı óz 
sheńberine tartadı. Bunıń nátiyjesinde azotda elektronlar qısıqlıǵı azayadı, proton 
kúshsizlew baylanısadı hám erkin gidroksil ionlar kem payda boladı. Sol sebepli 
anilin júdá kúshsiz tiykar ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi (bul ózgeshelikler 
to'yingan qatar aminlerdagiga hám ammiakdagiga qaraǵanda kúshsiz boladı). Mısalı, 
anilin eritpesi lakmusni kók rangga kiritpeydi, lekin kúshli kislotalar menen óz-ara 
tásir ettirilgende anilin (to'yingan qatar Aminleri sıyaqlı ), duzlar payda etedi: 

---

C
6
H
5
NH
2
+ HCl → [C
6
H
5
NH
3
]Cl yamasa C
6
H
5
NH
2
• HCl 
fenilammoniy xlorid anilin xlorid 
Anilin xlorid suwda jaqsı eriydi. Eger sonday eritpege jetkilikli muǵdarda sıltı 
eritpesinen qosılsa, ol halda anilin taǵı erkin halda ajralıp shıǵadı: 
C
6
H
5
NH
2
+ HCl + NaOH → C
6
H
5
NH
2
+ NaCl + H
2
O 
Benzol halqasına aminoguruh talay tásir etedi.