Jinoyat huquqi fanidan yakuniy nazorat savollari Jinoyat tarkibining zaruriy va fakultativ belgilarini muhokama eting
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
Jinoyat huquqi yakuniy nazorat
- Bu sahifa navigatsiya:
- Jinoyatning subyektiv tomoni
|
Jinoyat subyekti – jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli
qilmishni aybli tarzda sodir etgan, jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga yetgan jismoniy shaxs. JK 17-moddasida jinoyat subyektining umumiy belgilariga ta’rif berilgan hamda ular quyidagi uchta zaruriy belgilar majmui orqali ifodalanadi: 1. jismoniy shaxsligi; 2. aqli rasoligi; 3. JKga muvofiq jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaruvchi subyektning yoshi. Mazkur holatda jinoyat subyektlari – A. Sabirov bilan I. Obidova.
Obidova oldindan til biriktirib, qilmishning ijtimoiy xavfliligini anglagan holda qilmishning ijtimoiy xavfli oqibatini oldindan bilib, ijtimoiy xavfli oqibatning yuz berishini istadi va buni oldindan rejalashtirdi. Ushbu holatda ayb subyektiv tomonning zaruriy belgisi hisoblanadi. Qoidaga ko‘ra, ayb — jinoyatchining sodir qilgan ijtimoiy xavfli harakati yoki harakatsizligiga hamda uning ijtimoiy xavfli
8 Jinoyat huquqi. Umumiy qism. Oliy oʼquv yurtlari uchun darslik. (M. Usmonaliev.—T., «Yangi asr avlodi», 2005, 662 bet.) oqibatiga qasd yoki ehtiyotsizlik shaklidagi ruhiy munosabatidir 9 . Ayb bo‘lmaganida subyektiv tomon ham, umuman, jinoyat tarkibi ham bo‘lmaydi. Bunda jinoyat motivi va maqsadi jinoyat subyektiv tomonining fakultativ belgisi hisoblanadi. So‘zimizning boshida ta’kidlab o‘tganimizdek, qilmish o‘z-o‘zidan jinoyat deb topilmaydi, qonun chiqaruvchi tomonidan chiqarilgan jinoyat-huquqiy normalarda, aniqrog‘i, JK Maxsus qismi aniq moddalarida belgilangan jinoyat belgilari bilan solishtirilgandan keyingina shunday to‘xtamga kelish mumkin. Demak, quyida yuqoridagi kazusimizda sodir etilgan qilmish Jinoyat kodeksi Maxsus qismi qaysi konkret moddasi bilan kvalifikatsiya qilinishi mumkinligi xususida so‘z yuritamiz. Yuqorida sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmishning jinoyat tarkiblarini ko‘rib chiqdik hamda barcha jinoyat belgilarining mavjud ekanligiga amin bo‘ldik. Ma’lumki, Jinoyat kodeksi 16-moddasiga ko‘ra, ushbu Kodeksda nazarda tutilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lgan qilmishni sodir etish javobgarlikka tortish uchun asos bo‘lishi belgilangan. Bundan kelib chiqib, A. Sabirov bilan I. Obidovaning harakatlarini Jinoyat kodeksi 168-moddasi ya’ni, firibgarlik bilan kvalifikatsiya qilishimiz mumkin. Chunki ushbu moddada keltirilgan jinoyat belgilarining barchasi mazkur jinoyatda mavjud. Jumladan: Firibgarlik jinoyatining bevosita obyekti ham o‘zganing mulki yoki mulkiy huquqlarini muhofaza qilishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Shuningdek, firibgarlikning predmeti mulkdan tashqari yuridik kategoriya sifatida o‘zganing mulkiga bo‘lgan huquq, mulkka bo‘lgan alohida vakolatlar sanaladi. Obyektiv tomondan firibgarlik aldash yoki ishonchni suiiste’mol qilish yo‘li bilan o‘zganing mulkini yoki o‘zganing mulkiy huquqini egallashdan iborat bo‘lsa, yuqoridagi kazusda esa aldash, asosan, soxta hujjatdan foydalanib, bankdan kredit olishda ifodalanmoqda. Qoidaga ko‘ra, aybdor firibgarlikni sodir etishda qalbaki
9 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet. (290-bet) hujjatlardan foydalansa, uning qilmishi firibgarlik tarkibi bilan qamrab olinadi va JK 228-moddasi bo‘yicha qo‘shimcha kvalifikasiya qilinmaydi. Hujjatlarni soxtalashtirish firibgarlik usuli sifatida tan olinishi mumkin emas, chunki faqatgina soxtalashtirish harakati bilan mulkni talon-toroj qilib bo‘lmaydi. Demak, A. Sabirov bilan I. Obidova bankdan kredit mablag‘larini olish uchun 2018-yil 23-mart kuni fuqaro Z. Xalmuratovani O‘zbekiston Respublikasi hududidan AQSH davlatiga ketganligini bila turib, uning Mirzo Ulug‘bek, A.Qaxxor ko‘chasi, 10-A uyini garovga qo‘yishga rozilik berish to‘g‘risidagi arizasini va undagi imzosini qalbakilashtirishganligini JK 228-moddasi bo‘yicha qo‘shimcha kvalifikasiya qilinmasdan, balki qalbaki hujjatlar tayyorlashni firibgarlikni sodir etishga tayyorgarlik ko‘rish sifatida baholaymiz. Mazkur kazusdan kelib chiqib aytish mumkinki, A. Sabirov bilan I. Obidova firibgarlik jinoyati subyektlari bo‘la olishadi. Subyektiv tomondan olib qarasak, firibgarlik to‘g‘ri qasddan g‘araz maqsadda sodir etiladi, g‘araz maqsadning mavjudligi firibgarlikning zaruriy belgisi hisoblanadi. Yuqoridagi jinoyat ham to‘g‘ri qasd shaklida sodir etilgan hamda g‘araz maqsadi ham mavjud. Sababi, A. Sabirov bilan I. Obidova bankdan pul mablag‘larini qo‘lga kiritish maqsadida soxta hujjatdan foydalanayotganligini anglab yetgan va buni sodir etilishini xohlagan. Shuningdek, ushbu jinoiy qilmishni A. Sabirov va I. Obidovalar mulkiy foyda olish va boylikk orttirish maqsadida sodir etishgan. Bunda tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining “Firibgarlikka oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi Qarori 19-bandi 3- xatboshisiga muvofiq, boshqa shaxs tomonidan tayyorlangan qalbaki hujjatdan foydalangan holda firibgarlik sodir etgan shaxsning harakatlari JK 168-moddasi tegishli qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi va JK 228-moddasi uchinchi qismi bilan qo‘shimcha kvalifikatsiya qilishni talab etmaydi, chunki bunday holda hujjat aybdor
tomonidan o‘z maqsadiga erishish uchun aldash vositasi sifatida foydalanilgan bo‘ladi
10 . Bu esa o‘z o‘rnida, jinoyatni firibgarlik deb baholashga asos bo‘ladi, va ushbu modda dispozitsiyasiyasidagi asoslar va hamda kazusdagi ma’lumotlarga tayanib, tegishlicha kvalifikatsiya qilinishi mumkinligini bildiradi. Shu o‘rinda, 2-muammoga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunda biz jinoyatda ishtirokchilik va uning turlarini tahlil qilgan holda ushbu holatda jinoyatda ishtirokchilik mavjud yoki mavjud emasligini aniqlashimiz kerak. Jinoyat kodeksining 27-moddasiga binoan, ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir etishda birgalashib qatnashishi jinoyatda ishtirokchilik deb topiladi. Ishtirokchilikda sodir etiladigan jinoyatlarning yuqori ijtimoiy xavfi shu bilan shartlanadiki, bunday holatlarda jinoiy-huquqiy muhofaza obyektlariga sezilarli katta zarar yetkaziladi, jinoiy faoliyat yanada mustahkamroq berkitiladi, bu esa huquq muhofazasi idoralarining uni o‘z vaqtida fosh etish va oldini olish bo‘yicha ishini qiyinlashtiradi. Ishtirokchilikning har biri jinoyat sodir etilishiga o‘zining ma’lum hissasini qo‘shadi. Ulardan birlari barcha ishtirokchilarni tashkillashtirish, muvofiqlashtirish bo‘yicha harakatlarni bajaradi, boshqalari faqat jinoyat sodir etilishi sharoitlarini yaratadi, ba’zilari uni amalga oshiradi, ba’zilari esa jinoyat izlari berkitilishini ta’minlashadi, uning ochilishiga to‘sqinlik qilishadi. Bundan ko‘rinadiki, yuqoridagi kazusda jinoyatda ishtirokchilik mavjud deb baholashimiz mumkin va buning tahlilini quyida ko 'rib chiqamiz. Ishtirokchilikning obyektiv belgilari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: bir jinoyatning o‘zida ikki va undan ortiq shaxslar ishtiroki; jinoyatda ular ishtirokining birgalikda amalga oshirilishi; har bir ishtirokchi harakatlari bilan bajaruvchi sodir etgan jinoyat o‘rtasida sababiy bog‘liqlik mavjudligi. Ushbu holatda ishtirokchilikning birinchi obyektiv alomati – bir jinoyatning o‘zida ikki va ko‘proq shaxslar ishtirokini aniqlash uchun ishtirokchilardan har biri
10 O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining “Firibgarlikka oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi Qarori 19-bandi; jinoyat subyekti alomatlariga ega bo‘lishi zarur, ya’ni aqli raso hamda tegishli muayyan jinoyat uchun jinoiy javobgarlik yoshi boshlanishiga yetgan bo‘lishi darkor. Jinoyat o‘zaro bog‘liq va o‘zaro shartlanilgan harakatlar bilan amalga oshirilgan, bir necha shaxslarning qilmishlari barcha uchun umumiy jinoiy natijaga erishishga yo‘naltirilgan. Bu jinoyatda ishtirokchilikning obyektiv belgilaridan ishtirokchilar jinoiy faoliyatining birgalikda amalga oshirilishi hisoblanadi. Bunda obyektiv voqelikda vujudga kelgan zararli oqibatlar barcha ishtirokchilarning, ya’ni A. Sabirov va I. Obidovning birgalikdagi jinoiy faoliyati tufayli yuzaga kelgan. Bu esa jinoyatda ishtirokchilikning har bir ishtirokchi harakatlari bilan bajaruvchi sodir etgan jinoyat o‘rtasidagi sababiy bog‘liqlik hisoblanadi. JK 28-moddasi 1-qismiga muvofiq, bajaruvchilar bilan bir qatorda tashkilotchilar, dalolatchilar va yordamchilar ham jinoyat ishtirokchilari deb tan olinadi. JK 28-moddasi 3-qismiga muvofiq jinoyatning tayyorlanishiga yoki sodir etilishiga rahbarlik qilgan shaxs tashkilotchi deb tan olinadi. Demak, ushbu kazusda “Zangiotametallsavdo” MChJ rahbari lavozimida ishlab kelgan A.Sabirov tashkilotchi hisoblanadi. JK 28-moddasi 5-qismiga muvofiq jinoyat sodir etilishiga maslahat, ko‘rsatma berish, jinoyat qurollarini taqdim qilish, to‘siqlarni bartaraf etish, shuningdek, jinoyat izlarini va vositalarini yoki jinoiy yo‘l bilan topilgan buyumlarni olish yoki sotib berishga oldindan va’da beradigan shaxs yordamchi deb topiladi. Kazusda sud-xatshunoslik ekspertizasining 2020-yil 19-maydagi 770-sonli xulosasiga ko‘ra, 2018-yil 23-martdagi 77111-sonli reyestrga qayd etilgan arizadagi “Imzo” grafasidagi qo‘lyozma yozuvlar va qo‘yilgan imzo I. Obidova tomonidan bajarilganligini aniqlanganligi keltirilgan. Demak, ushbu holatda I. Obidova yordamchi deb topamiz. Chunki, soxta hujjat I. Obidova tomonidan tayyorlangan bo‘lib, I. Obidova ushbu hujjatdan talon-toroj qilishda foydalanishini bilgan hamda bunga ko‘maklashgan. Ushbu vaziyatda javobgarlik masalasiga kelsak, I. Obidova nisbatan nafaqat hujjatlarni qalbakilashtirganlik uchun, balki firibgarlik orqali talon- toroj qilishda yordamchi sifatida ishtirok etganligi uchun javobgarlik kelib chiqadi. Jinoyat kodeksining 29-moddasiga binoan, jinoyatda ishtirokchilik: oddiy ishtirokchilik, murakkab ishtirokchilik, uyushgan guruh, jinoiy uyushma shaklida bo‘ladi. Demak, yuqoridagi kazusda A.Sabirov va I.Obidovaning ishtirokchiligi oldindan til biriktirib jinoyat sodir etilganligi uchun murakkab ishtirokchilik sanaladi. Shuningdek, Jinoyat kodeksi 56-moddasi “m” bandiga muvofiq, bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirgan holda jinoyatni sodir etilishi jazoni og‘irlashtiruvchi holat sifatida baholanadi.
Bevosita yuqoridagi kazusni kvalifikatsiya qilishda takroran jinoyat sodir etish xususida to‘xtalsak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki mazkur kazusda sodir etilgan jinoyatda takroranlik belgilari mavjud yoki mavjud emasligini aniqlanishi javobgarlikni belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismining aynan bir moddasida, qismida, Kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan, ammo ularning birortasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, takroran jinoyat sodir etish deb topiladi (JK 32-moddasi 1-qismi) 11 . Takroran jinoyat sodir etishning bir qancha belgilari quyidagilardir: shaxs tomonidan ikki yoki undan ortiq jinoyatning sodir etilishi; jinoyatning turli vaqtlarda sodir etilishi; aynan bir moddada, qismda, ba’zi hollarda esa, turli moddalarda nazarda tutilgan yangi jinoyatning sodir etilishi; shaxsning sodir etilgan jinoiy qilmishlaridan birortasi uchun ham sudlanmaganligi. Demak, jinoyatda ushbu ushbu belgilar mavjud bo‘lgan taqdirda, jinoyatning takroran sodir etilishi sifatida qarashimiz mumkin. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 5-maydagi 13-sonli «Bir necha jinoyat sodir etilganda qilmishni kvalifikasiya qilishga doir masalalar to‘g‘risida»gi Qarori 2-bandida ham takroran jinoyat sodir etishning bir qator belgilari mavjud
11 https://lex.uz/docs/-111453#-310589 ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, kazusda ham takroran jinoyat sodir etishning alomatlari mavjud deb hisoblaymiz. Bunda A. Sabirov va I. Obidova soxta hujjatdan foydalanib, XATB “Davr bank”ning Mirzo Ulug‘bek tuman filialidan 2019-yilning mart oyida 200.000.000 so‘m va oktyabr oyida 1.000.000.000 so‘m miqdorida kredit mablag‘larini firibgarlik yo‘li bilan “Zangiotametallsavdo” MChJning hisob raqamiga tushirishganligini e’tiborga olsak, bu yerda aynan firibgarlik jinoyatining 2 marta, turli vaqtlarda sodir etilganligini hamda ushbu shaxslar sodir etilgan jinoiy qilmishlaridan birortasi uchun ham sudlanmaganligini jinoyat takroran sodir etilishini bildiradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 5-maydagi 13- sonli «Bir necha jinoyat sodir etilganda qilmishni kvalifikasiya qilishga doir masalalar to‘g‘risida»gi Qarori 14-bandida ko‘rsatilicha, agar jinoyat-huquqiy normada takroranlik kvalifikatsiya belgisi sifatida ko‘rsatilgan bo‘lsa, shaxs tomonidan sodir etilgan bir necha aynan o‘xshash yoki takroranlikni tashkil etuvchi boshqa jinoyatlar Jinoyat kodeksining mazkur jinoyatni takroran sodir etganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi tegishli moddasi (moddasining qismi) bilan kvalifikatsiya qilinadi. Bitta qilmishda takroranlik bilan bir qatorda Jinoyat kodeksi mazkur moddasining boshqa qismlarida ko‘rsatilgan kvalifikatsiya belgilari mavjudligi aniqlangan hollarda ham qilmish shu tarzda kvalifikatsiya qilinishi kerak. Demak, yuqoridagi kazus va uning asosida qilgan tahlillarimizdan kelib chiqib, aytish mumkinki, A. Sabirov va I. Obidovalarning harakatlarini ya’ni, soxta hujjatdan foydalanib, XATB “Davr bank”ning Mirzo Ulug‘bek tuman filialidan 2019-yilning mart oyida 200.000.000 so‘m va oktyabr oyida 1.000.000.000 so‘m miqdorida kredit mablag‘larini firibgarlik yo‘li bilan “Zangiotametallsavdo” MChJning hisob raqamiga tushirishganligini Jinoyat kodeksi 168-moddasi 3-qismi “b” bandi firibgarlik jinoyatining takroran sodir etilishi bilan kvalifikatsiya qilinishi mumkin.
Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|