Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

3. 2. Olsonning sirkulyar modeli. 
Amerikalik sotsiolog, Minnesota universiteti professori, oilaviy muammolar 
boʻyicha mutaxassis D. Olson oilaviy faoliyatning «doiraviy modeli»ni ishlab 
chiqdi (sirkulyar model). Bu ikkita mezonni - birdamlik va moslashuvchanlikni oʻz 
ichiga oladi. Mezonlarning ogʻirligiga asoslanib, oilaviy tizimlarning 16 turini 
ajratish mumkin. Ulardan 4 tasi muvozanatli yoki funksional, 8 tasi oʻrtacha 
muvozanatli yoki yarim funksional, 4 ta ekstremal turi esa muvozanatsiz yoki 
notoʻgʻri ishlaydi. Oila modellari odatda nazariya, empirik tadqiqotlar va klinik 
amaliyot oʻrtasidagi aloqalarni oʻrnatish uchun ishlatiladi. Bunday modellar odatda 
birdamlik, iyerarxiya va moslashuvchanlikni, ya’ni oila tizimining vaziyat va 
stressdagi oʻzgarishlarga moslashish qobiliyatini, oilaviy munosabatlar tuzilishini 
tavsiflashda asosiy parametrlarni oʻz ichiga oladi (Pasons & Beyles, 1955; Kantor 
va Lehr, 1975; Lyuis va boshqalar, 1976; Erstein, Bishop & Levin, 1978; O1son, 
1986 yil; Kinston, Loader & Miller, 1987; Klog, Vertommen & Vanereycken, 1987; 
Gering, 1993). Eng mashhur va keng qoʻllaniladigan strukturaviy modellardan biri 
Olsonning aylana modelidir (Olson, 1986; 1993). Ushbu model oilaviy tuzilmaning 
turini belgilaydigan 2 ta asosiy oʻqni (uyushish va moslashuvchanlik) va bitta 
qoʻshimcha parametr - modelga grafik jihatdan kiritilmagan aloqani oʻz ichiga oladi 
(1-rasmga qarang).

---

64 
1-rasm. Olsonning sirkulatsion modeli. 
Aylana modelga asoslanib, Olson 3 ta farazni ilgari suradi: 
1. Muvozanatli turdagi turmush oʻrtoqlar va oilalar, hayot siklining 
bosqichlaridan oʻtib, odatda muvozanatsiz turlarga qaraganda koʻproq adekvat 
ishlaydi. 
2. Vaziyatli stress yoki hayot sikli vazifalaridagi oʻzgarishlar bilan 
shugʻullanganda, oilalar yaqinlik va sharoitlarga moslashish qobiliyatini 
oʻzgartiradilar. Oilalarning muvozanati ular har doim oʻrtacha diapazonda ishlaydi 
degani emas. Oilalar kerak boʻlganda oʻlchamlarning chetiga yaqinlashishi mumkin, 
ammo u erda uzoq vaqt qolish ularning a’zolari uchun psixologik muammolarga olib 
keladi. 
3. Ijobiy muloqot qobiliyatlari (empatiya, tinglash, oʻzini ochib berish, 
muzokara qilish qobiliyatlari va boshqalar) belgilangan ikki oʻlchov boʻyicha 
muvozanatni saqlashga yordam beradi, muvozanatli oila turlariga yaqinlik va 
moslashuvchanlik 
darajasini 
muvozanatsiz 
turlarga 
qaraganda 
osonroq 
oʻzgartirishga imkon beradi. Aksincha, ekstremal turdagi tizimlar zaif aloqaga ega, 
bu esa muvozanatli turlarga oʻtishga toʻsqinlik qiladi va ularning ekstremal 
pozitsiyalarda qolib ketish ehtimolini oshiradi. Ushbu model boʻyicha oilalarni 
baholashda, shuningdek, oila tizimlarining yaqinligi va moslashuvchanligi 
me’yorlari turli etnik guruhlarda farq qilishi mumkinligini hisobga olish kerak 
(Olson, 1993).