Jun tolasi. Ipak tolasi. Oksillar tarkibidagi aminokislotalarning umumiy xassalari

Junning yogi: Ishlanmagan junning ichki sekretsiya bezlaridan yog moddasi buladi. Bu modda tola usish davrida mexanik va kimyoviy ximoya vositasini bajaradi. Lanonin deb nomlangan tozalangan jun yogi odam terisi chikaradigan moddalarga uxshash moddalardan iborat. Jundagi yog mikdori efirolar, etanol-uglerod turt xlorid aralashmasi yordamida ekstraksiya kilinib aniklanadi.
Kuyning terlashi natijasida uning junidan suvda eriydigan moddalar chikib, tolani ifloslantiradi. Terining tarkibi turli yog kislotalarining kaliyli tuzi, sulfat, fosfat ionlari va azotli birikmalaridan iborat, mikdori esa kuylarning turlari va ularning yashash shaoitiga boglik bulib, tolaning ogirligiga nisbatan 2-13% oraligida uzgarib turadi.
Kul. Kuy junida suvda eriydigan mineral moddalardan tashkari oz mikdorda, masalan, 0,5% gacha kul mikdori xam buladi. Junga ishlov berish deganda ularni navlarga ajratish, kayta yumalatish, savalash va titish, kuritish va taxlashdan iborat jarayonlar tushuniladi.
Jun tolasi chuzilishga chidamli emas, lekin egiluvchan va issiklikni yaxshi saklaydi. Fakatgina jun tolalari mexanik ta’sirlar ostida namatlanadi, ya’ni zichlashadi. Jundan kuylakli, kostyumbop va paltoli matolar tukiladi, trikotaj, namat kabilar tayyorlanadi.

Ipak tolasi.
Uzbekistonda kishlok xujaligining kadimiy soxalaridanbirini ipak tolasini etishtirish, ya’ni pillachilik tashkil kiladi. Uzbekiston ipak maxsulot buyiyaa Xitoy va YAponiyadan sung dunyoda uchinchi urinda turadi.
Kadimgi Xitoyda ipak etishtirish kattik sir saklangan. Eramizning 550 yillarida ipakning siri oshkor buldi. Mashakkatli va «Buyuk ipak yuli» orkali ipak kurti urugi maxfiy ravishda Rim va Vizantiyaga keltirildi.
Endigina tuxumdan chikkan kapalak kurti baxorda tut daraxtining barglari bilan bokiladi va bir oy davomida ularning uzunligi 2,5 barobar ortadi. Kurt tulik etilganidan sung uning orka tomonida joylashgan bezgacha tabiiy ipakning suyuk moddasi – fibroin va ipak elimi - seritsin tuplanadi.
Xalkasimon xarakat kila borib kpalak kurti dushmanlardan ximoyalash uchun uzi bezdan chikaradigan va shu zoxati kotib koladigan ip bilan uzini urab kuyadi. Pilla ichida kurt avval gumbakka, sungra «Vomvux» deb nomlangan kapalakka aylanadi va kobikni yorib uchib chikadi. SHunday kilib pilla ipi xosil buladi.
Birgina tola juda ingichka bulgani uchun 4 dan 9 gacha pillalardan chikayotgan tolalarni birlashtirib, xom ipak deb nomlangan texnik ip xosil kilinadi.
CHigitga chikarilgan pillalar, pilladan sidirib olingan katlamlar, tolaning uzilganlari va shunga uxshash chigitlar maxsus ishlovlardan sung ipakka aylantiriladi va undan ipak kalavalar olinadi.
Xozirgi kunda ipak kurtining sermaxsul ok pillali zotlari va duraganlari bokishmokda. Pillachilikni rivojlantirish uchun katta maydoklarda tutzor barpo kilinmokda, kator urug zavodlari, kurt va tut naslchilik stansiyalarning bir necha tarmoklari ishlamokda.
Tabiiy tolalar ichida eng mustaxkami ipakdir, u nafis, egiluvchan va namni yaxshi shimadi, undan mustaxkam kuylakli matolar, trikotaj, mustaxkamligi yukori bulgan texnikaviy matolar tayyorlanadi.
Agar ipak tolasi mikraskop ostida kurilsa u shaffof, silindr shaklida ekanligi kuzatiladi. U oksil tarkibga ega. Ipakning asosiy moddasi fibroin. Fibroin albuminoid birikmalar guruxiga mansub bulib, tarkibida oltingugurt tutmaydi. Uning tarkibida amin, karboksil, peptid guruxlar oralanib makromolekulani tashkil kiladi:

Tarkibida – SOON va – NH₂ guruxlari fibroinga amfoter xususiyatlarini beradi. Gidroliz natijasida fabrin glikol, alnin va tirozinga parchalanadi. Seritsin (S₁₅R₂₅N₅O₈) esa fibroinning yuzasida bulib, uning oksidlanishi natijasida xosil bulgan maxsulotdir. Tola yuzasining gadir-budirligi, kattikligi va rangi xiraligi seritsinga xos. Seritsin issik suvda, sovun eritmalarida, kuchsiz ishkoriy eritmalarda yaxshi erigani uchun oson yuviladi. YUvilganda ipakdagi mineral moddalar va rang beruvchi pigmentlar xam chikib ketadi.

Ipakning kimyoviy tarkibi

Tarkibiy kism	75-78
Fibroin	22-25
Seritsin	0,5-3,27
YOg va mum
Mineral moddalar	1,0 –1,7
Pigmentlar	YUkki

Sun’iy oksil tolalari boshka sun’iy va sintetik tolalarga nisbatan tarkibi va xossalari buyicha tabiiy junga yakindir. Sun’iy oksil tolalarni ishlab chikarish uchun xom ashyo sifatida er yongogi va soya dunkaklaridan jun va patlardan chikadigan chikindilardan, balik unidan chikariladigan kazein, zein, oksillardan foydalansa buladi. Kurinib turibdiki sun’iy oksil tolalarni ishlab chikarish uchun xom ashyo bazasi etarli va kengdir.
Sun’iy oksil tolalarni ishlab chikarish jarayoni kuyidagicha kechadi: sun’iy tolalar xosil kiluvchi oksillar kupchiligi ishkorda, ba’zilari esa mis ammiakli eritmada, yana boshkalari organik eritmalarda eriydi.
Yigiruvchi oksil eritmasi 20-30% oksil va 0,5-1% dan iborat bulib, uni xosil kilish jarayoni viskoza tolasini olish jarayoniga uxshaydi. Fakat chuktiruvchi vannada kimyoviy reaksiyalar sodir bulmasdan oksilning eruvchanligi kamayishi tufayli tola kotadi. CHuktiruvchi vanna sifatida tuz va sulfat yoki sirka kislota eritmasi kullaniladi (masalan 1,5 40 g/l).
Yigirish tezligi juda past, ya’ni bir dakikada 40-50 metrni tashkil kiladi. Xosil bulgan tola fakat shtapel kurinishida kuprok foydalidir, chunki oksildan uzun tola olishning iloji yuk, buning uchun tolaning mustaxkamligi etarli emas.
Tola sifatida shakllangan oksil tolasi oshlanadi. Oshlash jarayonida makromolekulalar orasida oksil aminokislotaning amino gruppalari bilan reaksiyaga kirishgan polufunksional birikmalari tufayli kimyoviy bog xosil buladi va tola mustaxkamlanadi. Polufunksional birikmalardan kupincha oksil aminogruppalari bilan reaksiyaga kirishadigan aldegidlar, xususan poliformaldegid kullaniladi:

Oshlash uchun oksilning karboksil guruxi bilan ta’sirlashadigan kup valentli metallar kullanilsa, reaksiya kuyidagicha kechadi:

Oshlash natijasida tolaning fizik-kimyoviy va mexanik xossalari uzgaradi, chunonchi tolaning pishikligi oshadi, xul xolatda mustaxkamligini yukotishi kamayadi, eruvchanligi keskin kamayadi. Xulosa kilish mumkinki, tabiiy va sun’iy tolalarni ishlab chikarish axamiyatli va kizikarli bulgani bilan bu soxada xali kup ishlar olib borish kerak.