«k a m o L o t»
ЮЛИЙ ЦЕЗАРЬ Иштирокчилар
Download 0.64 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ЮЛИЙ ЦЕЗАРЬ
Иштирокчилар: Ю лий Цезарь Октавий Цезарь, Марк Антоний - Цезарга садоцат- л и киш илар Брут, Кассий, Каска, Д ец и й - Ц езарнинг ўл и м и н и реж алаш т ирганлар Калыгурниа - Цезарнинг хот ини И кки м инг йил илгари Р им да буюк ж ан гч и в а йўлбошчи Юлий Цезарь яш аган экан. У бутун Европа- д а жаҳонгир сиф атида машҳур бўлибди. Римга қайт- ганида у халк, томонидан миллий қаҳрам он сиф атида ардокданибди. Аммо ш ундай бир тои ф а римликлар бор эканки, уларнинг кўпчилиги Цезарнинг дўстлари ва сафдош - лари бўлиб, Цезарнинг ортиб бораётган ш уҳратидан хавотирга тушиб қолибди. Улар Цезарни ж уда ҳам шуҳр атпар аст, у давлат ишларида мутлақ ҳокимият- ни қўлга киритиш з^чун Рим халқининг қироли бўлиш- га интиляпти, деб ҳадиксирабди. Ўша даврда Римда Брут исмли киш и яш аган экан. Брут жуда олижаноб ва м аънавият инсон бўлиб, Рим манфаати учун нимаики яхш и бўлса, шуни қилиш аз- мида экан. Цезарь энг яқин дўсти экану, аммо Брут Ҳам унинг ортиб бораётган шуҳратпарастлигидан ха- вотирда экан. Цезарнинг шуҳратпарастлиги шу дара- ж ада кучайиб кетибдики, у ўзини ҳатто одамлар ора- сидаги худо, деб тасаввур қила бошлабди. Бу Брутни қаттик, безовта қилибди. Бир куни Брут кўчада қариндош и Кассийни учра- тиб қолибди. Юлий Цезарь бир оз аввал Миллий Ўйин- 18 ларни том ош а қилиш га ж ўнаб кетган бўлиб, у ерда минглаб одамлар тўпланган экан. Кассий Ц езаргаўш а ерда салтанат тож и таклиф қилиниш и мумкин, деган тахминда экан. Улар олисда янграётган Рим халқининг хитобу олқиш ларини эш итиш ибди. Брут ҳам айни шу хавотирли тахм инга борибди. - Бу хитобу олқишлар ним ани англатади? - сўраб- ди у безовта бўлиб. - Халқ Ц езарни ўзларига қирол қилиб сайлайдими, деб кўрқам ан. Сен-чи, қўрқмайсанми? - с н а б д и Кас сий. - Қўрққанингда, ўйлайманки, сен буни ш ундай қўйиб кўймасдинг? - Қўйиб қўйм айм ан ҳам, Кассий, - дебди Брут оғир тин олиб. - Бирок; мен уни ж уда яхш и кўраман-да. Аслида, Кассий Ц езарнинг қирол бўлишига қарш и- лик қилаётган Рим П артиясининг аъзоси бўлиб, ше- риклари уни Брутнинг олдига ўзларига кўшилишга в а уларнинг раҳнамоси бўлишга кўндириш учун жўна- тиш ган экан. Ц езарнинг яқи н дўсти бўлмиш Брут, айни чоғда, ж асур ж ангчи ва таниқли шахе экан. Уни Рим халқи ж уда ҳурмат қилар, ҳар қандай мавқеси пастроқ одамга нисбатан халқ уни ўзига раҳнамо қилиб сайлаш эҳтимоли бор экан. Шундай қилиб, Кассий Брутнинг онгини Цезарга қарш и заҳарлай бошлабди. - Нега ўзини бу қадар буюк деб ҳисоблайди у? - хитоб қилибди Кассий. - Мен ҳам Цезардек озод ту- ғилганман. Сен ҳам. Икковимиз ҳам у каби овқат ей- миз. Биз ҳам унга ўхшаб қиш нинг совуғига чидамли- миз. Лекин бу одам энди ҳудо бўлиб қолди. Кассий гўё ночор-нотавон жонзот, шунинг учун Цезарь унга но- писанд қараганида у Цезарга икки букилиб таъзим қилиши керак. Олисдан ян а шовқин эшитилибди. Кассий Брутнинг безовталанган авзойига қараб сўзида давом этибди: - Брут в а Цезарь: нима бор шу «Цезарь»да? Нимага унинг номи сенинг номингдан улуғроқ бўлиши керак? 19 Б арча худолар ҳақи, менга айт-чи, Ц езарь н и м а еб- ичадики, бу қад ар буюклашиб кетди? У Брутнинг ж авобини бир оз кутиб турибди. - Мен бу ҳакд а кўп ўйладим, - оҳиста дебди Брут. - Сенинг гапларингни ҳам ўйлаб кўрам ан. Ҳозир эса жим бўл, Цезарь келаяпти! Иккови сукут сақлаб турганларида Юлий Цезарь уларнинг ёнидан ўтиб кетибди. Улар Ц езарнинг ж аҳ- ли чиқиб, ранги бўзариб кетганини пайқаш ибди. У кетганидан кейин ёнларига келган К ассий мансуб Партиянинг я н а бир аъзоси К аскадан Цезарнинг ним а сабабдан жаҳли чиққанини сўрашибди. Ўйинларни томоша қилган Каска бўлган воқеани сўзлаб берибди. Ўйинларда иш тирок этган машҳур ж ангчи М арк Ан тоний Цезарга тожни уч маротаба таклиф қилибди. Учаласида ҳам Цезарь тожни қабул қилиб олишдан бош тортибди. Лекин унинг қарш илиги тобора сустлаша борибди. - Одамлар нимага бақириш аётган эди? - сўрабди Брут. Касканинг туш унтириш ича, улар тож ни рад қилгани учун Цезарни олқишлаётган экан. Бу эса у буюк одамнинг ғазабини қўзғабди. Агар Цезарга тож- тахт ян а бир бор таклиф қилинганида, у қабул қили- ш ига Касканинг ишончи комил экан. Брут қаттиқ безовта бўлган ҳолда уйига жўнабди. Тунни таҳликада уйқусиз ўтказибди. Нима қилиш ке- раклиги ҳақида узоқ бош қотирибди. Қандай қилиб Цезарнинг кибр-ҳавосини босиб кўйиш мумкин? Қай йўллар билан улар Римни Цезарь табиатидаги шуҳрат- парастлик балосидан кутқариш мумкин? «Цезарнинг ўлимигина кутқаради!» Ниҳоят, шундай мудҳиш ҳу- лосага келибди. «Цезарь ҳокимиятни тўла равиш да кўлга киритгач, ўзини қандай тутишини биз ҳеч қачон ишонч билан олдиндан айта олмаймиз». Кассий, Каска, Деций ва Партиянинг бош қа аъзо- лари Брутнинг уйига тун ярм ида яш иринча йиғили- шибди. Улар биргаликда ўз режаларини тузишибди: 20 Цезарь эртаси қуни халқ оддида нутқ сўзламоқчи бўлиб турганида Ш аҳар Саройи (Капитолий)да ўддирилиши керак! Шу аснода унинг ёлғиз ўзи ўлдирилиши керак- ми, ё М арк Антонийдек тараф дорлари ҳам ўлдирили- ш и керакм и, деган савол туғилибди. - Менимча, Ц езарнинг суюклиси Марк Антоний ун- д ан кўпрок; яш аш и тўғри эмас! - дебди Кассий. - Виз устомон в а хавф ли душ м анни унга қарш и қўямиз. Аммо олижаноб Брут бунга изн бермабди. - Антоний бор-йўғи Цезарнинг кули, - дебди у. - Цезарнинг калласи олинганида кўл ҳеч нарса қилол- майди. - У бош тебратган кўйи ўта ж иддийлик билан кўшиб кўйибди. - Биз Цезарнинг ўзини эмас, шуҳрат- парастлигини ўлдира олсак эди! Афсуски, бунинг ило- ж и йўқ-да! Д ем акк и , Ц езарь ўлиш и керак! Аммо, дўстлар, келинг, уни ғазаб билан эмас, мар дона ўлди- райлик! Кўнглимизда аламзадалик бўлмаслиги керак! Шундай қилиб, ф а қ а т Цезарь ўлиши керак, деган қарорга келишибди. Режаларининг тафсилотларини аниқлаш тириб олишгач, улар тонг оттиргани ўз уйла- рига жўнаб кетиш ибди. Эртаси куни ҳаво булут бўлибди. Туни билан чак;- моқ чақиб, момоқалдироқ гумбурлабди. Даҳш атли довул туриб, зам ин титрабди. Юлий Цезарь уйкудан беҳузур-беҳаловат алпозда уйғонганида хотини Каль- пурния }шдан шу тонг Капитолийга бормаслигини з^ги- ниб сўрабди. У ж уда даҳш атли туш кўргани, тушида бозордаги Цезарнинг ҳайкалидан қон тирқираб оқаёт- гани, римликлар ҳайкал қош ига кулибгина келиб, кўлларини қонда ю ваётганларини айтибди. - Цезарь, мен одатда ирим-сиримларга ишонмай- ман, лекин, кечаси Римда ж уда кўрқинчли ва ғаро- йиб воқеалар юз берди. Кимдир бозорда шерни кўриб- ди, қабрлар очилиб, згндан ўликлар чиқиб келибди. Ҳавода ypyxu садолари янграб, одамлар ҳайқириқла- ри-ю отларнинг киш наш лари эшитилибди. О, Цезарь! Бу нарсалар ҳеч ақлга сиғмайди. Шунинг учун мен 21 чиндан ҳам ж уда кўрқаяпм ан. Булар огоҳлантириш эканлигига аминман: сенга бир бало бўлади! Цезарь: - Нега энди айнан менга бир бало бўлиши кер ак? - деб сўраб, хотинини тинчлантириш га ҳ а р а к а т қилиб- ди. Агар ўш а ғалати воқеалар чиндан ҳам огоҳланти- риш бўлса, ф ақат унта эмас, балки умуман бутун олам- га огохдантириш бўлиши ҳақи қатга яқинроқ, - дебди. Аммо Кальпурния тинчланмабди. - Оддий одамлар ўлганида осмонда янги юлдузлар пайдо бўлмайди, - у ўз ф и кри д а қатъий туриб олиб- ди. - Лекин, қироллар ўлганида осмон д аф ъ ат ан ёри- шиб кетар экан. Ниҳоят, у Ц езарни у й д а қолиш га кўн ди ри бди . Аммо Кассий шундай бўлишини олдиндан сезиб, Це зарни Капитолийга олиб келиш учун Д едийни ж ўнат- ган экан. Деций Кальпурниянинг туш и ҳ ақи д а эш ит- гач, унинг ваҳимаси устидан кулибди. - Ие, - дебди у. - Сен тушни бутунлай нотўғри таъ- бир қилибсан-ку. Римликлар ю зларида табассум би лан ўз қўлларини ю ваётган ўш а Ц езарнинг ҳайкали- дан оққан қон, аслида, буюк Рим Ц езарнинг янги қонидан (яъни янги ғояларидан) баҳраманд бўлиши- ни англатади. - У ишонч билан Цезарга ўгирилибди. - Бунинг маъноси шуки, одамлар сенинг ҳукмронлигинг даврида янги ю ксакликка эришади. - Сен тушни жуда зўр таъбир қилдинг, - дебди Це зарь. Деций ўз сўзида давом этибди: - Эшитишимча, одамлар шу бугун Цезарга тож кий- диришга қарор қилишган. Агар сен уларга боролмай- ман деб хабар жўнатсанг, уларнинг ф и кри ўзгариб қолиши мумкин. Қолаверса, улар сени мазах қилиб, «Цезарнинг хотини яхш ироқ тушлар кўриш ини кути- шимиз керакми энди?» дейишмайдими! Агар Цезарь яшириниб ўтирса, улар «Ана, Цезарь кўрқаяпти!» де- йишади-ку. 22 Д еций мағрур Ц езарнинг ожиз ж ойини ж уда яхш и билар эди. Рим халқининг йўлбошчиси ўзини кўрқоқ дейиш ларига чидаёлмасди. У хотинига ўгирилиб: - Ҳозир сенинг ваҳим аларинг менга ж уда бемаъни туюляпти, Кальпурния. Уларга иш онганимдан уялиб кетяпм ан, - дебди. Ш ундан сўнг у ўртукка ўраниб, Д еций билан Капи- толийга ж ўнаб кетибди. Цезарь Капитолийда ўзини душманлари куршаб ол- ганини билмас эди. Улар биридан кейин бири қандай- дир баҳоналар билан гаплаш иш учун ёнига келибди. Кассий в а Брут, Д еций, К аска в а бошқалар унинг ат- рофига тўпланиш ибди. Шунда, иш ора бўлгач, Каска қиличини қи н и дан чиқариб, - Мен учун, кўлларим, сўзланг! - дея уни Цезарнинг орқасига санчибди. Бош қалар ҳам унга қўшилибди- лар. Сўнгги қилични Брут санчибди. Цезарь энг я қ и н дўсти ҳам унга душ манлигини кўриб: - Сен ҳамми, Брут?! У ҳолда, ўл, Цезарь! - деб хитоб қилибди. Ш ундай деб у ерга йиқилиб ж он таслим қилибди. Ц езарга қи ли н ган су и қасд бутун Рим халқини қаттиқ ҳайратга солиб, одамлар кўркув в а саросима- га тушиб қолишибди. Улар Циннанинг «Озодлик! Эр- кинлик! Цезарь ҳалок бўлди!» деб бақириш ини эши- тиб, Цинна в а бошқалар кўлларини Цезарнинг қонига ботиришларини донг қотиб қузатишибди. Қўрқувдан эслари оғаёзибди. Бу мудҳиш манзарадан чувиллаш- ганча ш ош а-пиш а бир-бирларини топтаб қоча бош- лашибди. Ана ш унда Брутни раҳнамо қилиб танлаган Кассийнинг донолиги ўзини қўрсатибди. Рим халқи- нинг қаҳрамони бўлган Брз^т уларнинг безовта кўнгил- ларини тинчлантирибди. У «Қўрқманглар, қочманглар, жойингизда қолинг! ТТТуҳратпарастлик ўз жазосини олди! Биз ҳеч бир римликка ёмонликни раво кўрмай- миз!» деб хитоб қилибди. 23 Шунда кўрқиб қочаётган одамлар бирдан тўхтаб, унга кулок, сола бошлашибди. Б рут бор гапн и бозор ҳудудида тушунтириб бериш ини айтганида улар жим- гина бозорга бориб кутиш ибди. Шу орада Ц езарга содиқлигича қолган М арк Анто ний Капитолийга келибди. У Б рутга ач ч и қ гаплар қилиб, я н а бирор одамни ўлдириш н и яти бор-йўқли- гини сўрабди. - Агар мени бўлса, айни вақти , мени ҳам Цезарга кўшиб ўлдиришинг мумкин! Ўлдир мени! - деб хитоб қилибди. - О, Антоний, биздан ўлимингни тилама, - дебди Брут мулойимлик билан. Сўнг Цезарни унинг кибр- ҳавоси в а шухратпарастлиги боис Рим м анф аати йўли- даўлдирганликларини тушунтириб д и . - Биз сени ака- лик меҳри билан яхш и кўрамиз, М арк Антоний. Фа- қат сен саросимага туш ган одамларни тинчлантиргу- нимизга қад ар сабр қил. Ана ўш анда мен, ҳатто Це зарга қилич санчган пайтим да ҳам уни яхш и кўрган одам сиф атида сенга ним а учун бу иш ни қилганимни тушунтириб бераман. - Мен ҳам Цезарни яхш и кўрардим, - оҳиста дебди Марк Антоний. - Майли, сен нима демоқчилигингни билиш 5^чун сабр билан кутаман. Цезарь нимага ва қанақасига хавф туғдирганини айтганингдан кейин ҳам биз дўст бўлиб қоламиз, деб умид қиламан. Бироқ Марк Антоний Цезарнинг ж асадини бозор ҳудудига ўзи олиб боришга ва Рим халқига таъзия нутқи айтишга рухсат сўрабди. Брзгг бунга рози бўлиб- Ди. Брут ва дўстлари Антонийни ж асад ёнида ёлғиз қолдиришибди. Антоний ўлиб ётган Цезарь ёнида тиз чўкибди: - О! Қони оқаётган бир ҳовуч туироқ, бу қотил- ларга нисбатан юмшоқ в а кўнгилчан бўлганим учун мени кечир! Сен шу пайтга қад ар яш аган энг оли- жаноб инсонсан! - дебди у аччиқ алам билан в а сўзи- Да давом этиб, Цезарнинг ўлими учун қасос олиш ва 24 унинг д у ш м ан л ар и га ҳеч р а ҳ м -ш а ф қ а т қилмаслик- к а онт ичибди. С ўнгра бир хи зм аткорн и ёрдам га чақи ри б, у билан ж а с а д н и бозор томон оҳиста олиб кетиш ибди. Айни чоғда Брут ваҳимага тушган одамларга қара- та нутқ сўзлаш га чоғланиб турган экан. - Қани, тинчланинг, Брутни эшитайлик! - деб бақи- ришибди улар. Брут: - Гапларимни охиригача сабр-тоқат билан эшитинг! - дея ўз нутқини бош лабди.- Римликлар, юртдошла- рим, дўстларим! - дебди у. - Агар шу ерда Цезарнинг энг қадрдон дўсти бўлса, ўш анга қарата айтаманки, Брутнинг Ц езарга бўлган меҳри уникидан зинҳор кам эмас эди. Агар ўш а дўст «Нимага Брут Цезарга қарш и бош қўтарди?» деб сўраса, менинг жавобим қуйида- гича: мен Ц езарни кам роқ яхш и кўрганим учун эмас, Римни кўпроқ яхш и кўрганим з^тун пгу ишни қилдим. Сизга Цезарь ти ри к қолиб, ўзингиз кулликда ўлиб кет- ганингиз яхш им и ёки Цезарь ўлиб, сизнинг эркин яш аганингизми? Цезарь мени яхш и кўргани учун мен унга қўзёш имни тўкаман. Унга омад кулиб боққани- дан мен хурсанд бўламан. У м ард эди, унинг мардли- гини ш араф лайм ан. Аммо у ўта игуҳратпараст эди! Айнан шунинг учун мен уни ўлдирдим! Мен сўзимни Қуйидагича якунламоқчиман: мен қадрдон дўстимни Римнинг порлоқ келаж агини кўзлаб ўдцирдим. Аммо ўш а қилични ю ртим менинг ўлимимни керак қилиб қолган пайтгача сақлаб кўяман. Брут ш у н д ай сам и м и й гапи ри бди ки, одамлар қаттиқ таъсирланиб, унга қойил қолиб тасанно айти- шибди. Одамлар унинг ю ксак ғояларини англаб етма- ган бўлса бордир, лекин улар Брутнинг мард инсон эканлигига қойил қолишиб, ун а чин дилдан қутлашиб- Ди. «Яша, Брут, яша! Келинг, биз уни ўз згйига мадҳия ва олқишлар билан қузатиб қўяйлик!» Шундан сўнг улар даф ъатан нафаслари ичига iy- шиб, Марк Антоний Цезарнинг қонга беланган жаса- 25 дини бозор майдонига оҳиста олиб келаётганини донг қотиб кузатиб туришибди. Брут одам ларнинг Анто ний билан бирга қолиб, унинг таъ зи я нутқига кулоқ тутишларини сўрабди. Одамлар Антонийнинг ўз дўсти ўлимидан қанчалик изтироб чекаётганидан таъсирла- ниб, унинг гапларига ж им гина қулок, тутиш ибди. - Д ўстлар, римликлар, ю ртдош ларим, м ени тинг- ланг, - деб оҳиста гап бошлабди М арк Антоний. - Мен Ц езарни м ақташ учун эм ас, кўм иш учун келдим. Одамлар содир қилган ёвузликлар улардан кейин ҳам яш айверади. Аекин яхш илик одатда уларнинг суяк- лари билан бирга ерга кўмилади. Ц езарнинг тақд и р и ҳам худци ш ундай. - У тин олиб, Рим халқига ғамгин кўз таш лабди-да, ўз сўзида давом этибди. - Олижа- ноб Брут сизларга Ц езарни ш уҳратпараст деб айтди. Агар ш ундай бўлса, бу ж уда мудҳиш иллат бўлиб, Це зарь бунинг учун даҳш атли ўлпон тўлади. Мен Брут- нинг рухсати билан Цезарнинг таъзиясида нутқ сўзла- гани келдим. Цезарь дўстим эди. Менга садоқатли эди. Аммо Брут уни ш уҳратпараст деб айтди. Брут мартабали инсон. Цезарь ҳам иш а ф ақи р л ар га меҳ- рибон в а сахий эди. У доимо муҳтожларга меҳр-му ру в в а т кўрсатарди . Ш убҳасиз, ш у ҳ р ат п ар аст л и к қаҳри қаттиқликка асосланади. Кеча Ўйинлар пай- тида мен Цезарга қирол тож ини таклиф қилганимни в а у уч маротаба р ад қилганини ҳам м ангиз кўрдин- гиз. Шу иш шуҳратпарастликданми? Шунга қарам ас- дан, Брут уни ш уҳратпараст деди. Брут юқори м ар табали инсон! Унинг сўзларидан таъсирланган римликлар энди Брутга қарш и чиқа бошлашибди. - Антонийнинг гапларида жон бор, - дебди улар бир- бирларига. - Цезарга нисбатан катта ноҳақлик бўлди. Эсингиздами, у тожни қабул қилмаган эди! Д ем ак, унинг шуҳратпараст эмаслиги аниқ-ку. Антоний ўз сўзини давом эттириб, нутқи уларнинг кўнгилларида наф рат в а ғазаб уйғотиши мумкинли- 26 гини таъкидлабди. Лекин ўзини бундай қилиш ни ис- там аётгандек кўрсатибди. - Чунки мен қиличлари билан Цезарни ўлдирган мартабали киш иларга нисбатан ноҳақлик қила олмай- ман, - дебди. Одамлар энди бутунлай унинг тар аф и га ўтиб, хи- тоб қила бошлашибди: - М артабали кишилар?! Улар ярам ас қотиллар-ку! - Агар сизнинг кўзёш ларингиз бўлса, уларни ҳозир тўкиш га шайланинг! - дебди я н а Антоний. - У о д а м -. ларга Ц езарнинг дўстларим деб ишониб юрган киш и- лар кўлидаги қиличлардан илма-теш ик бўлиб кетган ўртукини кўрсатибди. - Ҳасадгўй К асканинг қиличи ҳосил қилган м ан а бу теш икка қаранг, - деб хитоб қилибди Антоний. - М ана бунисини эса суюкли дўсти Брутнинг зарбаси ҳосил қилган. Бу ж ароҳат ҳаммаси- дан ҳам оғирроқ. Сизлар Цезарь уни қанчалик ардоқ- лаш ини яхш и билардингиз. Брутнинг хоин эканини билганида унинг буюк юраги иарча-парча бўлди. Одамлар: - О, олижаноб Цезарь! О, нақадар қонли фожиа! Биз қасос оламиз! - деб хитоб қилишибди. Улар бақириб-чақириш ган кўйи бозор майдонидан ш иддат билан чиқиб, Цезарнинг қотилларини қидира кетиш ибди. Б ундан М арк Антоний ж уда мамнун бўлибди. Чунки у тузган реж анинг биринчи қисми амалга ошган эди. У уйга қайтмоқчи бўлиб турганида хизматкор хуш- хабар келтирибди. Брут ва унинг дўстлари одамлар ғазабидан кўрқиб шошилинч равиш да ш аҳардан бош олиб чиқиб кетишибди. Цезарга содиқ кўмондон Ок тав и й Ц езарь А нтонийнинг буйруғига биноан ўз кўшини билан Римга етиб келибди. Антоний дарҳол унинг олдига ж анг реж асини тузгани жўнабди. Брут билан Кассий Италиядан чиқиб, Юнонистонга кетишибди. Бирор йилдан сзшг улар ўз қўшини билан Сард деган ж ойда қўним топишибди. Антоний ва Ок- 27 тавий э саў з кўш ини билан бир неча мил олисдаги Фи- липпи ш аҳарчаси ёнида жойлаш ибди. Ўша йил мобайнида Брут ўзини ж уд а бахтсиз ҳис қилиб, қаттиқ изтироб чекибди. Бутун П артияси аъзо- ларидан ф ақ ат у Ц езарни ҳ ақи қи й ватан п ар вар л и к ҳисси билан ўлдиргандек туюлибди ўзига. Қолганлар эса ҳаттоки қариндош и Кассий ҳам ўзаро талашиб- тортиш иш ар, пора олишар в а янги Ҳ укуматда ю қори лавозимларни эгаллаш гаҳаракат қилишар экан. Сард- далигида бир куни тунда Брут севикли хотинининг ўлими хабарини эш итиб изтироби баттар кучайибди. У Кассий билан айтишиб қолибди: Кассий Брутнинг ўзидан ёшроқ бўла туриб раҳбарлик қилаётгани учун унга ҳасади келибди. Бироқ, охир-оқибат, ўзаро низони унутиб, ж анг ре- ж асини бирга туза бошлашибди. Лекин улар бу м аса- лада ҳам келиш а олишмабди. Брут Филиппига бориб, у ердан Марк Антонийга ҳужум қилишни истаса, Кас сий унга қарш и чиқибди. - Д ушманнинг ўзи биз томонга келгани маъкулроқ бўлади, - деб эътироз билдирибди. - Шу йўл билан душ ман ўз кучини сарфлаб, жангчиларини чарчатади. Биз эса шу ерда туриб, дамимизни оламиз в а кулай мудо- ф а а имкониятига эга бўламиз. Аммо Брут унга Филиппи ва Сард орасидаги ҳудуд- д а яш айдиган аҳоли Антонийга хайрихоҳ эканлиги, агар унинг кўшини ўш а қишлоқлардан ўтса, у ердаги аксарият одамлар кўшин сафига кириш эҳтимоли бор- лигини айтиб огоҳлантирибди. У ўзларининг кучи айни тўлиб-тошиб тургани ва душман кучаймасидан аввал- роқ зарба бериш кераклигини айтибди. - Одамларнинг ишларида юксалиш ва пасайиш пал- лалари бўлади. Агар юксалиш пайтида ҳаракат қилин- са, у омад келтиради, - дебди Брут. Ниҳоят, Кассий Брутнинг ф икрига истар-истамас рози бўлибди. Улар Филиппига юриш қилишибди. Бун- дан Октавий ҳам, Марк Антоний ҳам хурсанд бўлиб- 28 ди. Сабаби мудоф аа ш ароитинингяхш илигиулар учун афзаллик бўлибди. Фидиппидаги ж анг майдонида чал- каш лик рўй берибди. Буига қисм ан ҳар икки кўшин- нинг бир хил ки й и м д а эканлигидан ким дўст, ким душ манлигини аж рати ш қийинлиги сабаб бўлибди. Қисман эса Брут қароргоҳидаги ҳамжиҳатлик ва ҳам- ф и крли ли к ў р н и га ў зар о ҳ а с а д в а зи дди ят сабаб бўлибди. Кассий кўш ин бошлиқларидан бирига ўзининг аф- залрок, ф икрига зид равиш да Филиппига келишга рози бўлганини тан олиб, Филиппи текисликларидаги бу ж ангда мағлуб бўлишларидан қатти қ хавотирланаёт- ганини айтибди. Уларнинг кўшини Сарддан бу ергача узок; йўл юриб, ж уда ҳолдан тойган экан. Антонийнинг ж ангчилари эса дам олиб, куч-ғайратга тўлган, алла- қачон ж анг майдонидаги энг қулай мудофаа жойла- рини эгаллаб бўлишган экан. Кейинроқ Кассий худди шу гапларни Брутга ҳам айтибди: - Агар биз ш у ж а н г д а мағлуб бўлсак, асир сиф а- ти д а Рим к ў ч ал ар и д ан ҳайдалиб ўти ш га розими- сан? Брут бундан кўра ўзини ж онига қасд қилишни аф- зал кўриш ини айтиб қасам ичибди-да, иккиси икки томонга, ҳар бири қўш иннинг ўзига тегишли ярмини жангга бошлагани кетибди. Лекин уларнинг хаёллари- ни мағлубият ва ҳалокат ҳусусидаги мудҳиш зшлар чулғаб олибди. Ж анг кун бўйи давом этибди. Аммо тушга яқин Марк Антоний кўш инининг кўли баланд эканлиги маълум бўлибди. Ч опар К ассийга душ м ан унинг Қароргоҳига қадам кўйгани хабарини келтирибди. Шунда Кассий Брзггнинг аскарларини Антоний аскар- лари билан адаш тириб, ж анг бой берилди, деб зшлаб- Ди. Чорасизликдан у ўз қиличи билан ўзини ўлдириб- ди. Бир оздан сўнг етиб келган Брут қариндошининг вафотидан хабар топибди. 29 - О, Юлий Цезарь, сен ҳали ҳам қудратлисан! Се- нинг руҳинг эркин кезиб, ўз қиличим изни ўзимизга қарш и тўғрилаяпти! - деб аччиқ хитоб қилибди. У барчаси бой берилди - деб ум идсизликка тушиб- ди. Аммо омон қолган кўш инини я н а бир бор душ- манга қарш и бошлабди. Кўп ўтм ай у мағлубиятга уч- рабди. Ўзи бир неча дўстлари билан қочиш га муваф- фак, бўлибди. Қўшинининг к ат та қисм и асир олиниб- ди. М арк Антоний ўз аксарларига асирлар билан ҳуш- муомала бўлишни тайинлабди. - Мен бу жангчилар душ манларим эмас, дўстларим бўлишини истайман! - дебди у. Сўнг Брутни топиб Ок- тавийнинг чодирига олиб келишга буйруқ берибди. Брут, ниҳоят, топилибди. Лекин у ҳам, худди Кас- сийга ўхшаб, ўз қўли в а ўз қиличи билан ўзини ўлдир- ган экан. Унинг назарида, Римнинг гуллаб-яшнаши ху- сусидаги умидлари в а Рим халқининг фаровонлиги йўлидаги астойдил саъй-ҳаракатлари аянчли муваф- ф ақиятсизликка учрагандек туюлибди. Ва у ўзининг яш аш идан маъно қолмаганини англаб етибди. Марк Антоний Брутнинг ж асади ёнида тиз 43/киб, бу аж ойиб инсоннинг ҳаёти беҳуда кетган и учун қаттиқ изтироб чекибди. - Цезарь улар орасидаги энг олижаноб инсон эди, - дебди у. - Қолган барчалари қилган иш ларини Цезар- га ҳасад кўзи билан қараб қилганлар. Улар орасида фақатгина Брут одамларнинг м анф аатини астойдил кўзлаган ягона соф виждонли инсон эди. У ўрнидан туриб, аскарларига Брутнинг ж асадини ҳурматини ж ойига кўйган ҳолда д а ф н этиш учун қароргоҳга олиб боришларини буюрибди. - Виз унга юксак инсоний фазилатларига мувофиқ тарзда муносабатда бўлишимиз керак в а бутун жа- ҳонга «Бу одам мард ва олижаноб инсон эди!» дея ай- тишимиз керак! 30 |
