K arim a q osim ova

qor, uyqu, oq 
so'zlarini, g ‘ harfini tanitish uch u n
g'or, uyg'oq, to g ‘
so'zlarini tan- 
lagan. M uallif soddadan m urakkabga tam oyiliga am al qilib, alifbe 
davrini asta-sekin m urakkablashtira borgan. K itobning alifbe qismiga, 
asosan, o'zbek tilining lu g 'at tarkibidagi so 'zlar tanlab olingan.
„U stodi a w a l“ ning 2-b o'lim i alifbedan keyingi davrdir. Bu 
b o'lim da hikoya, masal va 50 m aqola berilgan. U larning ayrim larida 
bilim olish targ'ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy m azm unda bo'lgan.
S.Saidazizov kitobining 3-b o'lim ini „Alifboi Q u r’o n " deb atagan 
va o 'z oldiga bolalarga ,,Q ur’o n “ ni tushunib o'qishga o'rgatishni m aq­
sad qilib qo'ygan.
U m u m an , tovush m etodi M arkaziy Osiyoga ikki m anbadan 
yoyilgan:
1. R us-tuzem m aktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush m etodi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan o ‘rgatilar edi. O 'zbekch a sin f m uallim lari tovush m etodi oson va 
qulayligini am alda o ‘z ko'zlari bilan ko'rgan lar va asta-sekin tovush 
m etodini o 'z sinflariga tatbiq eta boshlaganlar.
2. 
XIX asrning oxiridan boshlab Rossiyadan M arkaziy Osiyoga kel­
gan tata r m uallim lari, ya’ni jad id lar tovush m etodida xat-savod o 'rg ata 
boshlagan edilar, o radan k o 'p o 'tm ay , bir qancha m ahalliy muallimiqx 
ular kabi yangi m aktablar ochadilar va bolalarga xat-savodni tovusTi 
m etodi asosida o 'rg ata boshlaydilar.
Shunday qilib, O 'rta Osiyoda tovush m etodi asta-sekin hijo m eto - 
dining o 'rn in i egallay boshlagan.
M a’lumki, tovush m etodi bilan xat-savod o'rgatishga Rossiyada 
K .D .U sh in sk iy asos solib, u sintetik tovush m etodini q a t’iy him oya 
qilgan.
Tovush m eiodi bilan savod o'rgatilganda, so 'zn in g eng kichik 
bo'lagi, ya'ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. S o 'zning m a ’nosini 
o'zg artira oluvchi har bir tovush yozuvda h a rf orqali ifodalanishi: 
so'zda tovushlar alm ashinishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa 
bir yangi so'z hosil bo'lishi m um kinligi bolalar ongiga yetkaziladi. 
Keyingi yillarda ham xat savod tovush m etodida o'rgatilm oqda. A toq­
li m etodistlar (S. P. Redazubov, A. I. Voskresenskaya, K. Qosim ova, 
Y .A bdullayev, O. Sharafiddinov va boshq.) tovush m etodida xat-savod 
o'rgatishni takom illashtirdilar.
Arab alilbosida yozuvni o ’rgatish qiyin bo'lgan. Bu alifbodagi harf­
lar so'zda qo'llash o'rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozuvni 
o 'r a n i s h n i qiyinlasluirgan. Shuning uchun ko'p m aktablarda bolalarga 
('■qish o'rgatilib yozuv o'rgatilm agan, chunki dom la va otinoyilarning 
ko'pchiligi o 'q ish ni bilib, yozishni bilm agan.
Eski m aktabda yozish chiziqsiz tekis o q qog'ozga dastlab y o 'g 'o n ro q
savag'ich qalam da o'rgatilgan; bolalar yozishni o zroq o'rganganlaridan 
keyin qam ish qalam da ham yozishgan, ularga ruchkada yozishga ruxsat 
etilm agan.
Yozishni o'rgatish alifbo tartibida harflam ing alohida-aloh ida 
shaklini yozdirishdan boshlangan. A w al 
alifax
yozish o'rgatilgan, keyin 
o'.xshash shaklli harflar bandlarga bo'lin ib , o'xshash unsuri b o 'lm a- 
ganlari esa ayrim -ayrim yozdirilgan. Ba’zi d om lalar ayrim harflam ing 
elem entlarini yozishni ham alohida m ashq qildirganlar.
Shundan keyin harflarni nusxaga qarab alifbo tartibida katta-katta 
qilib yozish (bu