K berdimuratova

Din. Din an’iz ha’m filosofiya menen birlikte du’nyag’a ko’zqarastin’ bir tu’ri retinde ahp qaraladi.
Diniy sana a’yyemgi da’wirde payda bolip, ja’miyetlik qatnaslardin’ rawajlaniwi menen baylamsli ha’r qiyli o’zgerislerge ushirap, bu’gingi ku’nde ko’plegen adamlardin’ minez-qulqina, ha’reketlerine ta’sirin tiygizbekte.
Materialistlik filosofiya diniy ko’zqarastin’ tiykan retinde qanday da bir ta’biyiyliqtan joqari ka’ramatli ku'shke isenimdi alip qaraydi. Bul isenim ka’ramatli ku’shtin’ materialliq du’nyanm’ nizamliqlanna boysinbawina tiykarlanadi. Sol sebepli diniy isenim adam ha’m ka’ramath ku’sh arasinda o’zgeshe qatnaslardm’ bar ekenligin moyinlaydi, olar kultliq ha’reketlerde o’z sa’wlesin tabadi.
Din quramali ja’miyetlik sho’lkemdi an’latadi. Omn’ strukturasinda u’sh tiykarg’i clementti bo’lip ko’rsetiwge boladi. Birinshiden, diniy sana. Ekinshi­den, diniy siymiwlar (kult). U’shinshiden, diniy sho’lkemler.
Diniy sana salistirmali tu’rde diniy psixologiya ha’m diniy ideologiya dep atalatug’in eki g’a’rezsiz da’rejeden turadi. Olardin’ mazmumn ka’ramatli ku’shke iseniw quraydi.
Diniy psixologiya dep diniy sanamn’ iyelerinin’ ta’siri astinda qa’li p- lesetug’in, iseniwshilerge ta’n diniy da’stu’r, a’det, keypiyat, seziw, eleslerdin’ jiynag’ina aytamiz.
Diniy ideologiya dep diniy sho’lkemlerdin’ professional ulamalan ha’m kult xizmetkerleri arqali islep shig’ilatug’in ha’m propaganda qilmatug’in diniy ideyalar sistemasina aytamiz. Diniy ideologiyanin’ orayliq bo’legin teologiya (grek so’zi, quday ta’limat] degendi an’latadi) quraydi. Teologiyamn’ tiykarlan ka’ramath kitaplarda o’z sa’wleleniwin tapqan.
Qa’legen dinnin’ ajiralmas bo’legi retinde diniy kult alip qaraladi. 01 ka’ramatli ha’m real o’mir su’riwshi obektlerge ta’sirin tiygiziwge urimwlardi iske asiratug’in iseniwshilerdin’ simvolikahq ha’reketlerinin’ jiynag’in beredi. Kultqa diniy-mistikahq elesler menen baylanisli bolg’an ha’reketlerdin’ barhq tu’rleri (diniy da’stu’rler, tainstva, rituallar, qurbanhq, qudayg’a xizmet qiliw, namaz, oraza) kiredi. Og’an materialliq predmetler—xram, meshit, kiyimler h.b. xizmet etedi.
Dinnin’ o’mir su’riwinde diniy sho’lkemler aynqsha onng’a iye. Olar anaw yaki minaw dinge iseniwshilerdin’ birigiwi ha’m olardin’ isenimleri, salt-da’stu’rlerinin’ uliwmahg’i tiykannda payda boladi.
Din bir neshe funktsiyalardi atqaradi. Omn’ en’ bash funktsiyasi retinde illyuzorhq (qiyahy)-kompensatorhq (tohqtmw) funktsiya ahp qaraladi. Din o’zinin’ qiyahy-kompensatorhq rolin adamnin’ sotsialhq ha’lsizligine baylanisli orinlaydi. Jerde o’zinin’ o’mirlik problemalann sheshiw ku’shine iye bolmag’anhg’i sebepli, adam olardin’ sheshimin qiyaliy du’nyag’a o’tkeredi.
Dinnin’ du’nyag’a ko’zqarasliq funktsiyasi da u’lkcn a’hmiyetke iye. Haqiyqatliqti o’zgeshe sa’wlelendire otinp, din du’nyanin’jaratihsi haqqinda o’zinin’ ko’rinisin do’retedi ha’m sog’an sa’ykes dinshildin’ minez-qulqin, omn’ du’nyadag’i oricntatsiyasm qa’liplestiredi. Din minez-quhqtin’ belgili normalann belgileydi, dinshildin’ shan'araqtag’i, turmistag’i, ja’miyettegi qatnaslann islep shig’ilg’an sistemalar tiykannda retlestiredi. Bul mazmun dinnin’ retlestiriwshi (regulyatsiyahq) funktsiyasin beredi.
Du’nyada ha’r qiyli dinlerdin’ ishinde en’jetik ha'm ken’ tarqalg’an u’sh dindi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Olarg’a buddizm,xristianliq ha’m islam dinleri kiredi. Olardin’ bir millettin’ shegarasman shig’iwg’a mu’mkinshilik bergen en’ bash o’zgesheligi retinde kosmopolitizmdi ahp qarawg’a boladi. Bul dinler barliq xahqlarg’a qaratilg’an bolip, olarda kult a’piwayilastiriladi, milliy o’zgeshelik bolmaydi.
Barliq du’nyaju’zlik dinlerdin’ en’ a’hmiyetli ideyasi—dinge siymiwshilardin’ o’zlerinin’ sotsialhq halatinan, milletinen, rasasinan g’a’rezsiz tu’rde quday aldinda ten’ligi bolip sanaladi. Olar dinge siyiniwshilarg’a a’dil qatnasta bolatug’inlig’in, biraq ol du’nyada ha’m bul du’nyadag’i is-ha’reketine baylanisii wa’de beredi.
Buddizm en’ birinshi du’nya ju’zlik din bolip, ol b.e.sh. Vl-V a’sirlerde Hindistanda payda boladi. Keyin ala, o’zgeriske ushirap, ol Oryhq ha’m Tu’slik- Shig’is Aziyada, Uzaq Shig’ista tarqaldi.
Buddizmnin’ tiykarm saliwshi haqqmda haqiyqiy derekler joq, biraq buddiystlik teologlar onin’ tiykann saliwshi retinde Gautama unwinan shiqqan hindistanh patshamn’ balasi Siddartxti ahp qaraydi. Om o’liminen keyin Budda (danahqqa erisken, nurlang’an) dep atay basladi. Bul dinnin’ tiykarg’i jag’daylan «Tipitaka» toplaminda bayan etilgen.
Budda ta’limati boymsha, du’nyada barliq na’rse «dxarm» (ruwxiy- materialhqbo’lekshelerdin’) sheksiz ha’rekctinin’ na’tiyjesin beredi. Olardin’ ha’r qiyli kombinatsiyasi na’rselerdi, haywanlardi, adamdi do’retedi, al idirawi o’limge ahp keledi,o’limnen keyin jan’a kombinatsiyalar do’retilip, qayta tuwiliw iske asadi. Qayta tuwiliw o’mirdegi jaqsi yaki jaman is-ha’reketlerimizge baylanisii boladi. Bul qayta tuwiliw protscsin «o’mir shen’beri» yaki sansara dep ataydi. jygilikli o’mirimizdin’ en’ aqirg’i maqseti Budda menen birigiw, nirvanag’a (bolmistan joqang’a) kiriw, yag’niy barliq qa’lewlerdi, talaplardi jcn’iw, absolyutlik buzilmaytug’m timshliqqa erisiw bolip tabiladi.
Buddizm xinayana (a’yyemgi forma) ha’m maxayana (Hindistannan tisqarida ken’ tarqalg’an) formalarinda tarqalg’an. Xinayana tar kolesnitsam, du’nya turmisina qatnasiwdan bas tartatug’in printsipti basshihqqa alatug’in qutihwdin’ tar john, monax boliwdi an’latadi. Maxayana u’lken kolesnitsa bolip, qutihwdin’ ken’john, barliq dinge siyiniwshilardi qutqariwdi an’latadi.