Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ning maqsadi. Reja: Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi

MAXMUD QOSHG’ARIYNING ,,DEVONI LUG’ATI 
TURK” ASARI HAQIDA 
 
REJA: 

---

1. Mahmud Qoshg’ariyning hayoti va ilmiy faoliyati 
to’g’risida 
2. Asosiy qism 
3. ,,Devoni lugati turk” asarini o’rganish tarixi........
4. ,,Devoni lugati turk”ning manbalari tarkibi va 
tartibi 
Birinchi turkolot Maxmud Qoshg’ariyning asl ismi Maxmud Ibnul
Xusayn ibn Muhammadali Qoshg’ariy bo’lib uning bobosi Qashqarda tug’ilgan 
bo’lsa ham asosan Bolasog’unda yashagan. Ba’zi manbalarda Qoshg’ariyning 
to’liq ismi Shamsiddin Mahmud ibn Husayn tariqasida keltirilgan. Maxmud 
Qoshg’ariy Qoshg’ar shahrining janubi G’arbidagi O’pol qishlog’ining o’g’iz 
mahallasida tug’ilgan. U Qoraxonning xukmdorlaridan Yusuf Qodirxonning
evarasi. Otasi Xusayn ibn Muhammad (Qodirxonning nevarasi) ,,Arslon Elik” 
nomi bilan 1056 – 1057 yillarda Barsixon amiri bo’lgan. Maxmudning ona 
tomonidan buvasi Xoji Sayfiddin buzrukvor bo’lgan. 
 
Mahmud Qoshg’ariy Samarqand Buxoro Bog’dodda tahsil olgan. Arab fors 
rumoniy kabi 8 – 9 tilni mukammal egallagan. U qandaydir bir qirg’in paytida ota 
yurtini tashlab chiqib ketgan. Mahmud Qoshg’ariy haqida bizgacha juda oz 
ma’lumot yetib kelgan. Bu ma’lumotlar ham uning ,,Devonu lug’atit turk’’ asari 
orqali yetib kelgan. Devonu lug’atit turkdan yana bir narsa ma’lumki Mahmud 
Qoshg’ariy bu lug’at bilan bog’liq bo’lgan yana bir asar - ,,Kitobi javohirun naxfiy 
lug’otit turk” (turkiy tillarning naxv qoidalari) kitobini ham yozgan va bu kitob 
hanuzgacha topilgan emas. Mahmud Qoshg’ariyning qoraxoniy zodagonlarning oliy 
toifasiga mansub ekanligini quyidagi daillar ham tasdiqlaydi.
1. Bobomiz somoniylardan turk yerlarini tortib olgan usha amirdir. Bu hamir 
,,ya’ni amir” Tekin deb ataganlar. Mahmud Qoshg’ariy asar boshida o’zi 
to’g’risida so’zlab o’zining eng eski turkiy qabilalarida ekanligini bildirgan. 
Mahmud Qoshg’ariy taqor turkiy tillardan tashqari arab va fors tillarini ham 

---

bilgan. Asarning muqaddimasida aytilgan so’zlardan M.Qoshg’ariy Buxoro 
va Nishopurda bo’lgan deb taxmin qilish mumkin. Maxmud Qoshg’ariy va 
uning asariga bag’ishlangan tadqiqotlarda Mahmud Qoshg’ariy va uning 
chuqur va boy bilim olishi mumkin bo’lgan Buxoro, Nishopur, Samarqand, 
Marf, Shimoliy Eron va Bog’dod musulmon olimlarning markazlari qayta – 
qayta tilga olinadi. Usha davr musulmon maktablarida arab tili grammatikasi 
musulmon aqidalari va xuquqshunoslik xisob, qur’on va xadis o’rgatilgan. 
Mahmud Qoshg’ariy ,,Devoni lug’atit turkda” yorqin namoyish etgan 
linvistika geografiya, tarix va boshqa fanlarga oid bilimlarni extimol 
keyinchalik olgan. Mahmud Qoshg’ariy turk yerlari bo’ylab qilgan ko’p yillik 
safarining 
birlamchi 
maqsadi 
haqida 
gapirmaydi. 
Asardagi 
avtoxarakteristikadan quyidagilar ma’lum: ,,Men turklar, turkmanlar, 
og’izlar, chiginlar, yag’molar, qirg’izlarning shaharlarini qishloq va 
yaylovlarini ko’p yillar kezib chiqdim. Lug’atlarni turklari turli xil so’z 
xususiyatlarini o’rganib aniqlab chiqdim. Men tilda ularning yetuklaridan eng 
katta mutaxassislaridan xushfaxmlaridan eski qabilalardan jang ishlarida usta 
nayzadorlaridan edim. Ularga shuncha diqqat qildimki turklar, turkmanlar, 
o’g’izlar, chiginlar, yag’molar, qirg’izlar qabilalarining tillari butunlay 
dilimga jo bo’ldi. Ularni har tomonlama puxta bir asosda tuzdim. Kitob 
devoni lug’atit turk deb ataldi.