Кафедраси “Инвестиция ва инновациялар

1.2 – mavzu: Moliyaviy va real investitsiyalar
Reja:

1.	Investitsiyalarning tasniflanishi.
2.	Investitsiyalarning makro va mikroiqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli.

1 – savol bayoni. Vaqtlar utib “investisiya” so’zi bir necha yangi aрamiyatga ega bo’lgan izoh tushunchalar bilan to’ldirildi va turli xil faoliyatlarda undan foydalanish boshlandi, jumladan bunday ahamiyatlardan biri (qandaydir korxonaga uzoq muddatli kapital qo’yilma) bu bunday foydalanishni massali tus olishi keyinchalik doimiy foydalanuvchi kategoriya sifatida bo’lib qolishga olib keldi. Bunday ahamiyat-mohiyatlar bilan bu so’z boshqa bir xil ildizli so’zlar ma’nosini ifoda etuvchi sifatida bizni tilimizga kirib keldi. Investitsiyalarni shakllantirish va ulardan foydalanish, mamlakat va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni investitsion siyosat asosida amalga oshiriladi. Bu siyosat birinchidan, kapital quyilmalarning ustivor yo‘nalishlarini, ikkinchidan, ishlab chiqarish kuchlarini to‘g‘ri joylashtirish va rivojlantirish, uchinchidan, fan-texnika taraqqiyoti va butun iqtisodiyotning rivojlanishini belgilab beradi. Investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtirishni talab etadi. Chunki mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish esa investitsiyalarni shakllarga ajratgan holda tasniflanishini taqozo etadi. Buning uchun kelajakda foyda keltiradigan har qanday narsa investitsiya ob'ekti bo'lishi mumkin. Ushbu ob'ektning o'zi toifasiga qarab, siz quyida bilib oladigan investitsiyalar turlari mavjud:
Haqiqiy(real) investitsiyalar. Turli shakllarda kapital bo'lgan moddiy va nomoddiy ob'ektlarni sotib olish: allaqachon ishlayotgan biznesni sotib olish (biznesga investitsiya kiritish), yer, fondlar, patentlar, biror narsaga egalik qilish huquqi. Bunday sotib olish, odatiy xaridlardan farqli o'laroq, qo'shimcha daromad keltirishi mumkin. Haqiqiy ob'ektlarga sarmoya kiritish, investitsiya qilingan mablag'lar qaytib kelmasligi uchun minimal xavfga ega.
Moliyaviy investitsiyalar. Ular foyda keltiradigan turli xil investitsiya vositalariga investitsiyalardir. Ushbu toifaga PAMM hisoblari, HYIP, qimmatli qog'ozlarni sotib olish, o'zaro fondlar kiradi. Qattiq pul ishlagan pulingizni yo'qotish xavfi juda katta, bunday investitsiya vositalari 100% foyda keltirishingizni kafolatlay olmaydi.
Spekulyativ investitsiya. Ushbu turdagi investitsiyalar "arzonroqni toping va qimmatroq soting" tamoyili asosida ishlaydi, ya'ni sof spekulyatsiya. Spekulyativ vositalarga investitsiyalarning eng mashhur turi bu amortizatsiya paytida valyutani sotib olish va uning ko'tarilishida sotishdir. Valyuta operatsiyalaridan tashqari, investitsiyaning ushbu turi qimmatbaho metallarni, qayta sotish uchun aktsiyalarni va obligatsiyalarni sotib olishni ham o'z ichiga oladi.
Venchur sarmoyasi. Yaqinda boshlangan va kelajakda daromad olish imkoniyatiga ega bo'lgan yangi korxonalar va boshlang'ich kompaniyalarga sarmoyalar kiritish. Bu investitsiyalardan olinadigan daromadning o'ta xavfli turi, chunki u innovatsion biznesga, o'xshashligi bo'lmagan loyihalarga investitsiyalardir. Bundan tashqari, investor investitsiya platformasi "otish" yoki qilmasligini aniq bilmaydi. Shu bilan birga, biznes asoslangan g'oya to'liq amalga oshirilsa va iste'molchini qiziqtiradigan bo'lsa, venchur kapital qo'yilmalar juda katta daromad keltirishi mumkin.
Siz har qanday narsaga – moddiy narsalarga ham, o'zingizning ta'limingiz va sog'lig'ingizga ham mablag 'kiritishingiz mumkin. Investitsiyalarning maqsadiga qarab, quyida tavsiflangan uchta turdagi investitsiyalar ajratiladi.
To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar. Agar investor to'g'ridan-to'g'ri moddiy ob'ektlarga yoki ishlab chiqarishga investitsiya qilsa, unda bunday investitsiyalar to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar deb ataladi. Bundan tashqari, biron bir sarmoyani oladigan kompaniya bo'lsa, investor o'zining ustav kapitalida o'z ulushini oladi.
Moliyaviy bo'lmagan investitsiyalar. Siz nafaqat moddiy timsolga ega bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri ob'ektga, balki qonuniy kuchga ega bo'lgan, apiori foyda keltiradigan hujjatga ham mablag 'kiritishingiz mumkin. Moliyaviy bo'lmagan investitsiyalar qatoriga litsenziyalar, huquqlar, uskunalar va boshqa loyihalarga investitsiyalar kiradi.
Portfel investitsiyalari. Maqsadli investitsiyalarning oxirgi turi qimmatli qog'ozlarga investitsiyalarni o'z ichiga oladi. Ular har qanday kompaniyaning aktsiyalari yoki obligatsiyalarining investitsiya portfeli bo'lib, investorning faol boshqaruvini talab qilmaydi, u shunchaki pul qo'yish shartlarida ko'zlangan foyda oladi. Qimmatbaho qog'ozlarga sarmoya kiritish juda foydali bo'lishi mumkin va hech qanday foyda keltirmasligi mumkin – investitsiyalarning dastlabki bosqichida bunday investitsiyalar istiqbollarini aniqlash juda muhimdir.
Mulkchilik shakli. Investor kim ekanligi va investitsiya qilingan obyektga mablag’ kiritishiga qarab ular investitsiyalar turlarini mulkka qarab ajratadilar. Davlat, kompaniya, jismoniy shaxs, boshqa mamlakatning vakili tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar, shuningdek, bir vaqtning o'zida bir nechta turli xil investorlar bo'lgan taqdirda aralash turdagi alohida-alohida ajratiladi.
Davlat shakli. Davlat shaklida, davlat organi yoki mansabdor shaxs davlat g'aznasi mablag'lari hisobidan investor sifatida ishlaydi. Ham milliy korxonalar, ham tuzilmalar, shuningdek mahalliy sarmoyadorlar ushbu shaklga kiritilgan. Davlat qayerga sarmoya kiritishi mumkin? Ko'plab misollar mavjud: ma'lum bir mintaqaning ekologik holatini yaxshilashga sarmoya kiritishdan tortib, madaniyat homiyligiga va aholining ma'naviy rivojlanishiga qadar yo'llarni ta'mirlashgacha.
Xususiy shakl. Bu yerda hamma narsa oddiy, agar biron bir investor biron bir joyda shaxsiy maqsadlar uchun investitsiya qilsa, unda bizda xususiy investitsiya shakli mavjud. Ko'pincha xususiy sarmoyadorlar ularni ko'paytirish va faqat moddiy foyda olish uchun sarmoya kiritadilar. Bu holda investitsiyalar va moliyaviy mablag'lardan faqat shaxsiy maqsadlarda foydalaniladi.
Xorijiy / chet ellik. Ko'pincha, boshqa mamlakatning investorlari, fuqarolari, kompaniyalari va davlat idoralari harakat qilishadi - dunyoning turli mintaqalarida biznesni yuritish uchun har xil sharoitlar mavjudligi sababli bu amaliyot juda keng tarqalgan. Agar investor o'z mamlakatiga qaraganda katta istiqbollarni ko'rsa, unga hech narsa chet el investitsiyalarini jalb qilishga xalaqit bermaydi.
Investitsiya muddati. Sarmoya kiritishda, qoida tariqasida, depozit ishlaydigan muddat oldindan belgilanadi. Faqatgina istisnolar bu chayqovchilik kabi investitsiya turlari, masalan, xorijiy valyutani sotib olish va uni qayta sotish, bu qulay sharoitlarda amalga oshiriladi – b u yil, oy yoki 24 soat ma'lum bo'lmaydi.
Uzoq muddatli. Maksimal foyda olish maqsadida, investor 5 yildan ortiq vaqt davomida o'z mablag'lari bilan xayrlashishi mumkin. Ushbu turdagi investitsiyalar uzoq muddatli deb nomlanadi va odatda eng daromadli investitsiyalar hisoblanadi. Ko'pincha, uzoq muddatli investitsiyalar bu qurilish uchun katta sarmoyalar, biror narsani rivojlantirish, yangi biznes sektorini rivojlantirish, bu juda foydali va kutishga loyiq bo'lishi kerak.
O'rta muddatli. Agar investitsiya muddati 5 yildan kam bo'lishi aniqlansa, ular o'rta muddatli investitsiyalar haqida gapirishadi. Qoidaga ko'ra, bunday amal qilish muddati bo'lgan investitsiya fondi, loyihasi yoki yo'nalishi o'rtacha daromadlilik ko'rsatkichiga ega.
Qisqa muddatli. Sarmoyador bo'lish uchun, 5-10 yil ichida o'zlarining qaytib kelishini kutib, mablag'laringizni qaytarib berishni va keksayguncha foyda olishni kutishning hojati yo'q. Bir yildan oshmagan davrda daromad olishni va'da qiladigan juda ko'p qisqa muddatli takliflar mavjud. Masalan, bank depozitlarini ham olaylik - bankning har bir mijozi olti oy yoki bir yil o'tgandan keyin depozit bo'yicha foizlar ko'rinishidagi kichik mukofot bilan mablag 'kiritishi va olishi mumkin. Shu bilan birga, agar investitsiya qilishdan olingan daromad vaqti-vaqti bilan kelib tursa, investitsiya davri uzoq bo'lishi mumkin bo'lsa-da, lekin bunday investitsiya turi annuitet deb ataladi.
Investitsiyalar xatarlarini zamonaviy tasniflash tajovuzkor, o'rtacha, konservativ investitsiyalar turlarini o'z ichiga oladi. Qoida tariqasida, sarmoyadorlar turli xatarlarga ega loyihalar uchun mablag'larni taqsimlash orqali xatarlarni diversifikatsiyalashga murojaat qilishadi.
Agressiv. Investor maksimal foyda olishni xohlaydi va tavakkal qilishdan qo'rqmaydi. U agressiv investitsiya modelini tanlaydi, unda eng qisqa, xavfli va eng foydali usul tanlanadi.
Mo''tadil. Agar investor o'z pulini yo'qotishni istamasa, lekin ko'proq pul topish istagi bo'lsa, u o'rta pog'onani - eng maqbul nisbatda ushbu ikki ko'rsatkichni o'z ichiga olgan investitsiya ob'ekti tanlaydi.
Konservativ. Eng ehtiyotkor investorlar mablag'larni yo'qotish xavfini kamaytiradigan investitsiyalarning konservativ turlarini tanlaydilar. Bunday holda, qoida tariqasida, uzoq vaqt davomida siz ozgina foyda olishingiz mumkin, ammo kapital to'liq xavfsizlikda.
Bugungi kunda investitsiya faoliyatini tubdan qayta ko‘rib chiqish strategik ahamiyatga molik investitsiya dasturlarini ishlab chiqish hamda xorijiy investitsiyalar uchun ishonchli va samarali investitsion loyihalarni taqdim etish, investitsiya faoliyatini ichki manbalarini to‘g‘ri yo‘naltirish va bu borada investorlar rolini yanada oshirish maqsadida iqtisodiy adabiyotlarda portfel investitsiyalar investor tomonidan sotib olingan aksiyalarning firma ustidan nazorat va ta’sir doirasi belgilariga ko‘ra tasniflanishiga alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. Bizning fikrimizcha, bu juda muhim tarmoq bo‘lib hisoblanadi. Bunda investitsiyalar quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflangan: qo‘yilma ob’ektlariga ko‘ra; investitsiyalashda qatnashish harakteriga qarab; investitsiyalash muddatiga ko‘ra; mulkchilik shakllari bo‘yicha; hududiy belgisi bo‘yicha (1.2-rasm).
Ushbu investitsiyalarning salkam 70 foizi ishlab chiqarish sohalarini barpo etishga, jumladan, 38 foizga yaqini asbob-uskuna va ilg‘or texnologiyalar sotib olishga yo‘naltirilmoqda. Shu o‘rinda aytish joizki, rus iqtisodiy adabiyotlarida⁹ portfel (aksiya, obligatsiya va boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlarga, shuningdek, boshqa korxonalarning aktivlariga yo‘naltirilgan investitsiyalar) va real (faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni ta’mirlash va texnik qayta qurollantirish, kengaytirish, yangi korxonalar barpo etishga yo‘naltirilgan investitsiyalar) investitsiyalar farqlanadi. Bunday sharoitda investor-korxona mablag‘ kirita turib, o‘zining ishlab chiqarish kapitalini, ya’ni asosiy ishlab chiqarish fondlari va uning faoliyati uchun zarur bo‘lgan aylanma mablag‘larni ko‘paytiradi (oshiradi). Portfel investitsiyalar amalga oshirilganda investor o‘zining moliyaviy kapitalini, ya’ni qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromad-dividendini ko‘paytiradi.