Karyer haqida tushuncha

1-rasm. Коnlarni ochiq usulda qazish sxemasi:
1 - ekskavator; 2 – avtoag’dargich; 3 – bul’dozer; 4 – burg’ulash dastgohi;
5- gorizontlar; 6–portlatib yumshatilgan massa; 7 – foydali qazilma yotqizig’i;
8 – bur’gu quduqlari; 9–tushish transheyasi; 10 – qoplama jinslar ag’darmasi.
Qattiq foydali qazilmalarni qazib chiqarishda, dastlab uning bir qismini massivdan ajratib olish (buzish) lozimdir. Ko’mir konlarini qazib chiqarishda massivni buzish, asosan, mexanik usulda, ruda konlarida esa, portlatish usulida amalga oshiriladi.

2 - rasm. Ko’mir shaxtasi sxemasi:
1,2,12 – vertical lahimlar; 3,4,5,10,11 – gorizontal lahimlar; 6,7,8,9 – qiya lahimlar;
13 – nasos kamerasi; 14 – qazish каvjoyi.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarish yer osti usuliga nisbatan qator afzallik va kamchiliklarga ega.
Asosiy afzalliklari:

• 
  ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi tufayli, mehnat unumdorligi yuqori va kon qazish ishlari xarajatlari kam bo’lishi ta'minlanadi;
  
• 
  mehnat qilish sharoitlari qulay va nisbatan xavfsizroq bo’ladi;
  
• 
  korxona qurilishi uchun sarflanadigan solishtirma kapital mablag’ (ishlab chiqarish quvvatining bir birligiga to’g’ri keladigan kapital mablag’) kichik bo’ladi;
  
• 
  foydali qazilmani mumkin qadar to’laroq qazib olishga imkoniyat yaratiladi.
  

Asosiy kamchiliklari:

• 
  ayrim hollarda ochiq kon ishlarining ob-havoga bog’liqligi;
  
• 
  katta yer maydonlarini qishloq xo’jalik oborotidan vaqtincha chiqarilishi;
  
• 
  yer qa'rida suv balansining buzilishi.
  

Foydali qazilmalarni geotexnologik usullarda qazib chiqarish yer yuzidan yoki kon lahimlaridan foydali qazilma yotqizig’igacha skvajina o’tib, u orqali foydali qazilmaga mexanik, fizik yoki kimyoviy ta'sir ko’rsatib, uni harakatlanuvchi holatga keltirish va skvajinalar orqali yer yuziga chiqarib olishga asoslangan.
Hozirgi vaqtda, konchilik amaliyotida oltingugurtni eritish, ko’mirni yer ostida yonuvchi gazga aylantirish va rangli metallarni yer ostida bakteriya -kimyoviy ta'sir etib, tanlab eritishga asoslangan geotexnologik qazish usullari qo’llanilmoqda. Biroq, ularni hajmi juda kichik bo’lsada, iqtisodiy va ekollogik nuqtai nazaridan istiqbolli usullar hisoblanadi.
Foydali qazilmalarni skvajina usulida qazib chiqarish, asosan, neft va gaz konlarida, shuningdek, yer osti suvlarini qazishda keng qo’llanadi.
Karyer yuklarini tashish karyerlarda eng ko’p energiya sarf bo’ladigan jarayon hisoblanadi. Ochiq kon ishlaridagi umumiy xarajatlar ichidan transport xarajatlari 60-70% ni tashkil qiladi. Ochiq kon ishlarida kon ishlari olib borishda tog’ jinslari, foydali qazilmalar, foydali komponentlar miqdori kam bo’lgan foydali qazilmalar va materiallar tashilishi kerak.
Tashiladigan yuk turiga va yo’nalishiga qarab ochuvchi va foydali qazilma yuk oqimlari tarkib topadi. Yuk oqimlari zaboylardan boshlanib, noruda tog’ jinslar ag’darmalarida yoki foydali komponentlar miqdori kam rudalar ag’darmalarida yoki foydali qazilma zaxiralarida tugaydi.
Vaqt birligi ichida tashiladigan yuklarning tonna yoki m³ dagi miqdori yuk aylanmasi deyiladi. Yuk aylanmalari foydali qazilma yuk aylanmasi va qoplovchi tog’ jinsi yuk aylanmalariga bo’linadi.
Yuk aylanmalari tashish yo’nalishlari bo’yicha yuk oqimlariga bo’linadi.