Kasbiy ta ‟ lim metodologiyasi

Darslarni tashkil qilish va o„tkazishdagi tipik kamchiliklar: har bir dars 
muvaffaqiyatli o„tishi uchun o„qituvchi ta‟lim amaliyotda yo„l qo„yiladigan eng 
tipik kamchiliklarni bilishi kerak. Ularga quyidagilar kiradi: 
1. Darsni, shablon tarzda qurish. Dars darhol uy vazifani tekshirishdan 
boshlanadi (odatda ikki-uch o„quvchi doskaga chiqariladi), keyin yangi material 
tushuntiriladi. Pedagog o„z materialini mustahkamlash deb ataladigan materialni 
shoshilinch ravishda tashkil qiladi, nihoyat, shundan keyin uyga vazifa beriladi. Bu 
hol darsdan-darsga takrorlanaveradi. Darsni bunday tashkil qilishda o„quvchilar 
o„qituvchining xatti-harakatlariga tez moslashadilar. Ko„pincha faqat shunday 
darslarda ziddiyatli vaziyatlar vujudga keladi. Pedagog do„q-po„pisa bilan 
o„quvchilarning o„quv-bilish faoliyatini aniqlashtirishga harakat qiladi. 
2. O„quvchilarda darsga diqqat qilishning yo„qligi: bu narsa shu bilan 
izohlanadiki, ba‟zi o„qituvchilar o„quvchilar e‟tiborini «Diqqat qilib tinglang», 
«E‟tibor bering» va boshqa ogohlantirishlar bilan quvvatlashga harakat qiladi. His-
hayajon bilan hikoya qilish, axborotni muammoli tarzda, vazifalarni asta-sekin 
murakkablashtira borish elementlari bilan ilgari surish, o„quvchilarda muammoli 
qarashlarni shakllantirish bularning hammasi pedagog va ustalarga aniqlangan 
kamchiliklarning oldini olishga yordam beradi. 
3. Javob beruvchi o„quvchi-pedagog prinsipi bo„yicha ishlash. Frontal ishni 
individual ish bilan qo„shib olib bora bilmaslik. Alohida-alohida beriladigan 
topshiriqqa individual yondashmaslik shu narsaga olib keladiki, o„qituvchi butun 
dars davomida hamma o„quvchilarni foydali ish bilan band qila olmaydi. Natijada 
o„quvchilarda o„rgatilayotgan materialga passiv munosabatda bo„lish namoyon 
bo„la boshlaydi. Darsda o„quvchilarni uyushtirish usullarini qayta ko„rib chiqish 
zarur. 
4. O„quvchilarning javobini diqqat bilan eshitmaslik ba‟zi pedagoglar ishida 
yagona hol emas. Diqqatsizlik o„qituvchining o„quvchilarga nisbatan yuzaki 
munosabatda bo„lishi, o„rtoqlari javobini analiz qilishga butun gruppani jalb qila 
olmaslik bilan xarakterlanadi. O„qituvchini o„quvchining berayotgan javobiga 
shoshilib, o„ylamasdan aralashuvi ancha xavflidir. Bularning hammasi o„quvchini 
o„qishga qiziqtirishdan ko„proq sovitadi. 
5. O„quvchilarning o„quv-bilish imkoniyatlariga etarli baho bermaslik yoki, 
ortiqcha baho berish. Bunday hollarda o„quv materiali bu narsa kamroq talab 
qilinadigan joyda engillashadi yoki murakkablashadi: darsni bunday tashkil 
qilishda ham bo„sh, ham kuchli o„quvchilarda o„qishga bo„lgan qiziqish so„na 
boshlaydi. Shunda o„qituvchi o„quvchini faqat majbur qilish usullari bilan 
tarbiyalashga harakat qiladi: aqliy mehnatga bo„lgan qiziqish yo„qoladi. 

---

85 
K.D. Ushinskiy pedagog ishidagi bu kamchilikni ko„rsatib, majburlash bilan 
olingan ta‟lim faol va rivojlangan aql egalarini vujudga keltirishga yordam berishi 
gumon, deb ta‟kidlagan edi. 
Har bir o„quvchining imkoniyatlarini o„z vaqtida aniqlay olish va shuni 
hisobga olgan holda ularga beriladigan topshiriqlarni sekin-asta murakkablashtirib 
borish, ularga o„zlarining o„sib borayotganliklarini sezishlariga imkon bera olish-
aniqlangan kamchilikning oldini olishning eng samarali shartlaridan biridir. 
6. Eng bo„sh o„quvchiga kuchliroq o„quvchilarning bilim va javoblari 
misolida «unga o„xshashga harakat qil» prinsipi bo„yicha ta‟lim bera olmaslik, 
pedagogning hamma o„quvchilarni ham shunday ishga torta olmasligi bilan emas, 
balki «qimmatli» vaqtini «yangi» axborot uchun saqlab qolishga intilishi bilan ham 
izohlanadi. 
Kuchli o„quvchi o„z na‟munasi va harakatlari bilan bo„sh o„quvchilarga 
zarur yordam ko„rsatishi uchun ularning o„zaro harakatlarini sinchiklab o„ylab 
ko„rishi kerak. 
7. Ta‟limda individuallikning bo„lmasligi. Individuallikni ta‟limini 
alohidalash o„quvchilarni qiziqish va qobiliyatlariga qarab gruppalarga ajratish 
bilan chalkashtirib yuborish mumkin emas. Topshiriqni bevaqt murakkablashtirish 
o„quvchining o„z kuchiga ishonmasligini keltirib chiqadi. Unda sekin-asta o„qishga 
doimiy barqaror ishonchsizlik paydo bo„la boshlaydi. Bunday hollarda ba‟zi 
pedagogning eng tirishqoqlik bilan izlanishlari ham o„qishga qiziqish uyg„ota 
olmaydi, muvaffaqiyat keltirmaydi. O„quvchi o„z moyilliklari, qiziqishlari va 
imkoniyatlariga topshiriq olgandagina individual ta‟lim amalga oshadi. 
8. O„quvchilarning o„quv bilish qobiliyatlarining o„sishiga etarlicha 
imkoniyat bermaslik ko„pincha sohta aktivlik bilan almashtiriladi: bunda 
pedagogning savollari-o„quvchilarni o„ylashga majbur qilmaydi. Odatda tashqari 
aktivlik deb ataladigan aktivlik bo„lajak ishchilarning aqliy rivojlanishida iz 
qoldirmaydi, olingan bilimlar sistemalashtirilmaydi, xulosa va umumlashmalarda 
mustahkamlanmaydi balki hotirani juda ko„p ma‟lumotlar bilan band qilib qo„yadi. 
Bilimlarni faqat tayyor holda taqdim qilish yaramaydi, balki ularni tirishib olishga 
o„rgatish kerak, o„quvchi xotirasini boy faktlar va axborot oqimlari bilan band 
qilmasdan (o„quvchi unda g„arq bo„lib ketishi mumkin) balki uni rivojlantirish 
lozim-bu aniqlangan kamchilikni engishga yordam beradigan shart hisoblanadi. 
9. Darsda vaqtni ratsional taqsimlamaslik (o„quvchida so„rashni cho„zib 
yuborish, yangi materialni bayon qilish va mustaxkamlashga vaqtni qisqartirish). 
Masalan, yangi materialni tushuntirish o„rniga o„quvchidan so„rash hisobiga vaqtni 
boy beradigan o„qituvchilar. O„quv materiali mazmunini oddiydan asta-sekin 
murakkabga o„tib borishini hisobga olgan holda planlashtirish bilan mazkur 
kamchilikning oldini olishga yordam beradi. 
10. Ishning foydali turiga hamma o„quvchilarni jalb qila olmaslik yoki ularni 
uyushtira olmaslik. Bunday paytda pedagog «Siz mening ishlashimga halaqit 
beryapsiz», «Bitta narsani necha marta takrorlash mumkin» va hokazo 
bahonalardan foydalanmaydi. 

---

86 
Bunday e‟tirozlar o„quvchilarning pedagog talablariga mas‟uliyat bilan 
munosabatda bo„lishlarini tarbiyalashga yordam bermaydi, natijada o„quvchilar bu 
fikrlarini pisand qilmay qo„yadi. 
11. O„quvchilarning faol mantiqiy fikrlashlarini rivojlantirish bo„yicha 
sistemali ish olib borish o„rniga yangi materialni tushuntirishga haddan tashqari 
berilib ketish. Pedagogning xis-hayajoniga to„la va ishonchli bayoni 
o„quvchilarning bo„lgan qiziqishini jiddiy ravishda oshiradi. Me‟yor tuyg„usiga 
amal qilish muhimdir. 
12. Darsda va uyda vazifalarni bajarishda mustaqil ishlash malakalariga 
etarlicha o„rgatmaslik. SHunday pedagoglar ham borki, ular darslarni qiziqarli, 
maroqli o„tkazadilar, hatto har bir o„quvchiga e‟tibor beradilar, ammo mustaqil 
fikrlashni, qiziquvchanlikni, diqqatini, kasbga havasini tarbiyalashni nazardan 
qochiradilar. 
13. Ko„rgazmali qo„llanmalardan faqat bayon qilish va tushuntirish uchun 
tayanch sifatida foydalanish, ularni bilimlarning mustaqil manbaiga aylantira 
olmaslik. O„quvchilar ko„rgazmali qo„llanmalarda nima tasvirlangan bo„lsa, 
shularni bayon qilib qo„ya qoladilar, lekin xulosa va umumlashma fikrlarni chiqara 
olmaydilar. O„quvchilarni u yoki bu ko„rgazmali qo„llanma asosida o„zlarining 
shaxsiy xulosa va umumlashma fikrlarini bayon qilishga, doim yo„naltirib turish 
muhimdir. 
14. Ta‟limning noratsional metodlarni tanlash, yangi sharoitlarni hisobga 
olmay o„zgalarning tajribasini eski asosda o„z ishiga ko„chirish dars 
samaradorligiga salbiy ta‟sir ko„rsatadi. g„oyalar va tajriba o„quv jarayoniga 
avtomatik tarzda joriy qilinavermaydi, barcha yangilik ilg„or organizatsiya 
tajribalaridan ijodiy ravishda foydalanish zarur. 
15. Har bir darsni o„quvchilar engishi zarur bo„lgan qiyinchiliklarni hisobga 
olishga e‟tiborsiz munosabat. Bu hol o„quvchini sekin-asta eza boshlaydi; o„ziga 
ishonmaslik va o„qishga salbiy munosabatda bo„lishni keltirib chiqaradi. 
16. O„qituvchining o„quvchilar bilan mas‟uliyatsiz munosabatda bo„lishi