Katalitik kreking mahsulotlari

Katalitik kreking reaktor bloklari rivojlanishi.Neftniqaytaishlashzavodlarida 
o’lchamlari vajihozlari murakkabligi bo’yicha reaktor-regenerator bloklari eng katta 
hisoblanadi. Reaktor va regenerator tashqi ko’rinishiga katalizatorlar mukamallashib 
borishi ta’siri tarixi katalitik kreking qurilmalari rivojlanishi misolida yaqqol ko’zga 
tashlanadi. Jarayon sanoat miqyosida AQSh da 1936 yildan beri mavjud, Rossiyada 
mahalliy ishlanmalar 1945 yilda Grozniy shahrida GrozITI loyihasi bo’yicha 
qo’yilgan. Birinchi sanoat jarayonida (“Houdry”, 1936 y.) katalizatorning qo’zg`almas 
oqimi joylashgan reaktor ishlatildi. Ketma-ket ulangan uchta reaktorlarda navbat bilan 
reaktsiya va regeneratsiya o’tkazildi. Reaktorlarni o’tkazish va siqilgan havo bilan 
tozalash murakkabligi jarayonni ancha qimmatli qilardi, biroq aynan shu jarayon 
kerosin va neftning boshqa og`ir fraktsiyalarini yuqori oktanli benzin fraktsiyalariga 
o’zgartirish davrini ochib berdi. Katalitik kreking yuqori oktanli benzin 
komponentlarini ishlab chiqarish raqobatida termik krekingni siqib chiqarishni 
boshladi, va bu raqobat hali ham davom etmoqda. 1941 yilda AQSh da yangi jarayon 
“Thermofor” (TSS) ishga tushirilib, unda regeneratsiyalangan katalizatorni yuqori 
balandlikka bunkerga ko’tarish uchun mexanik elevator- yukko’targich ishlatilib, 
keyin bunkerdan regeneratsiyalangan katalizatorning o’zi og`irlik kuchi ta’sirida 
reaktorga va keyinchalik quyi joylashgan regeneratorga harakatlandi. 1945 yilda 
Rossiyaning 43-1 turidagi qurilmasida ilk marotaba sharikli (2-6 mm) amorf 
alyumosilikatli katalizatorni yuqori bunkerlarga pnevmatik tashish qurilmasi 
qo’llanilgan bo’lib, u yerdan katalizator qiya mo’rilar bo’ylab reaktorga va yonida 
joylashgan regeneratorga harakatlanardi. TSS qurilmalarida faqatgina 1952 yilda 
mexanik elevator havo oqimi bilan katalizator pnevmatik yuk tashuvchisiga – erliftga 
almashtirildi. “Houdriflow” qurilmasida 1951 yilda shuningdek tutun gazlari oqimi 
bilan pnevmo-yuk ko’targichda harakatlanadigan amorf sharikli katalizator qalin 
qatlami ishlatildi: reaktor regenerator ustida joylashgan edi. 

---

11 
Ikkinchi Jahon urushigacha AQSh da flyuid- jarayon–reaktor va regeneratorda 
mavhum 
suyultirilgan 
katlizatorli va ko’targich mo’rilarida katalizator 
pnevmotransportiga ega jarayonlar bo’yicha tadqiqotlar o’tkazildi. Alyumosilikat 
katalizatori pudra yoki mikrosferik zarrachalar ko’rinishida tayyorlangan edi. “Esso 
Research and Engineering” (1945 y.) firmasining I modelining birinchi flyuid-
jarayonida katalizator reaktor va regeneratordan pastdan yuqoriga qarab (Upflow) 
o’tardi, keyinchalik siklonlarda tashuvchi gazdan ajratilardi, bunkerga kelib tushardi 
va u erdan yana jarayonga uzatilardi.
Bir oz keyinroq “Esso” firmasi model II (Downflow) ni joriy qilib, bu erda rege-
nerator reaktordan yuqorida joylashgan edi. Reaktor va regeneratorda tashuvchi bug` 
yoki gaz tezligi ancha past bo’lgan, shu sababli katalizatorning bir qismi qalin faza – 
mavhum suyultirilgan qatlam ko’rinishida taqsimlovchi panjara ustida “qaynardi”, 
katalizatorning ikkinchi qismi esa “suyultirilgan” faza ko’rinishida (undagi katalizator 
miqdori yuqori emas) qalin qaynayotgan qatlam ustida joylashgan edi. Qalin faza shu 
darajada flyuidlashgan ediki, u taqsimlovchi panjaralar ustida tekis taqsimlanishi, 
katalizator va xom-ashyo (yoki regeneratordagi issiq havo) hajmida aralashishi, 
sirkulyatsion mo’rilar bo’ylab regenerator va reaktor orasida oqib o’tishi lozim 
bo’lgan. Katalizator sirkulyatsiyasi darajasi endi kerakli chegaragacha oshirilishi 
mumkin bo’lib, regenerator va reaktor orasida issiqlik balansini ta’minlovchi va 
katalizatorning lokal isib ketishini oldini olish uchun regeneratorda sovituvchi 
zmeeviklarni olib tashlash ta’minlanardi.
Model III (1951 y.) da reaktor va regenerator endilikda bir sathda joylashgan 
bo’lib, bu qurilmaning og`ir metallokonstruktsiyalarini ancha arzonlashtirardi. 1952 
yilda xom-ashyo bo’yicha quvvati 3,5 mln t/yil bo’lgan model IV joriy qilingan bo’lib, 
u model III ga nisbatan narxi 25% kamroq bo’lgan. AQSh hukumati yirik neft 
firmalarining harakatlarini birlashtirdi, va 1942-1952 yy. orasida deyarli hamkorlik 
tadqiqotlarini o’tkazishdi. Shuning uchun har bir firma o’zining FKK qurilmalarini 
o’rnatardi, biroq umuman olganda ular deyarli bir xil bo’lishgan. Masalan, 
“UOP”(“Universal Oil Products”) firmasi 1947 yilda o’zining FKK loyihasini joriy 
qildi, 1951 yilda“Kellogg” firmasi o’zining “Orthoflow V” jarayonini ishga tushirdi. 

---

12 
Bular kompakt bloklar bo’lib, ularda reaktor “UOP” jarayonida regenerator ustida 
joylashgan edi, va aksincha, “Orthoflow V” jarayonida reaktor regenerator ostida 
joylashgan bo’lib, unda ilk marotaba jihozlar ichida katalizator tashuvchi to’g`ri 
chiziqli mo’rilari ishlatilgan edi.