Katta geologik aylanish va kichik biologik doira boylab aylanayotgan moddalarning tuproq hosil bo

O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. ARIPOV 
Toshkent sh., 
2022-yil 19-iyul, 
389-son 

---

7 
Hozirgi zamon tuproqlar kimyosi va landshaftlar geokimyosining 
metodologik negizida borliqning umumiy qoidalari yotadi. Buning 
asosiy vazifasi esa landshaftlarda atomlar migratsiyasini o‘rganish 
hisoblanadi. Migratsiyaning qaramaqarshi tomonlarini, kimyoviy 
elementlarni landshaftlardagi konsentratsiyasi va tarqalishini o‘rganish 
uning xususiy tomonlari hisoblanadi.
Polinov fikricha, landshaftlarni o‘rganishning asosiy metodi tarixiy 
— geokimyoviy bo‘lib, bu maxsus tizimga tayanadi. Bu borada 
Glazovskaya (1974) shunday yozadi; «landshaftlardagi jarayonlarni 
o‘rganishni eng oddiy geokimyoviy landshaftlarning tizimidan 
boshlamoq kerak». Bunda dastlabki landshaft — oqindi jinslar ustida 
joylashgan litofil o‘simliklardan boshlab, to‘la shakllangan shu sharoit 
uchun to‘la rivojlangan biogeotsenozlargacha hisoblanadi. Bu zanjirda 
makro- va mikroelementlar, galogenlar migratsiyasini o‘rganish katta 
ahamiyat kasb yetadi.
Geokimyoviy landshaftlardan tuproq tizimining strukturasini aks 
ettiradigan modellarni tuzish, galloidlarni o‘rganishda, boshqa usullar 
qatorida elementar va kaskadli geokimyoviy tizimlarni qo‘llash ham 
yaxshi natijalarga olib keladi. Bunda migrandlarni o‘rganish landshaft 
bloklarida, ya‘ni atmosfera, tuproq, sizot suvlari, yer ustki suvlari, 
o‘simlik, litosferalarda olib boriladi.
Har bir blok ichida galloidlar gaz, suyuq, qattiq, tirik fazalarida 
o‘rganiladi. Gologenlarni o‘rganishda kaskadli tizimlarning chiqindisini 
tanlash maqsadga muvofiq keladi. Bunda konsentratsiya va tarqalishga 
alohida e‘tibor berish kerak.

---

8 
Tuproqni analizga olishda o‘tuvchi qatlamlarga e‘tibor berilib, bu 
o‘tuvchi qatlamdan albatta namuna olinishi lozim.
Tuproq, suv, ona jins, o‘simlik va boshqa bloklardan namunalar olib 
analiz qiladigan bo‘lsak, u holda spektrofotometrlardan, ya‘ni ISP-28, 
ISP — 30 hamda atom — adsorbsion usullardan foydalanish kerak. Bu 
usullar asbob — anjom jihatdan nisbatan qimmatroq bo‘lsada, kam 
mehnat talab qiladi.
Galloidlar va boshqa elementlar migratsiyasini o‘rganishda 
biogeokimyoviy va geokimyoviy ko‘rsatkichlariga e‘tibor berish yaxshi 
natija beradi. Bu ko‘rsatkichlar elementlarni biofilligi, talosofilligi, 
texnofilligi, klarki va boshqalardir. Landshaftlarni shu yo‘sinda 
o‘rganishda hodisalar va jarayonlar nisbatan yengil aniqlanadi va 
ochiladi.
Masalan, elementning texnofilligi qancha yuqori bo‘lsa, shuncha 
darajada tirik organizm uchun xavfli bo‘ladi. Bu nuqtayi nazardan olib 
qaraydigan bo‘lsak, ftor, brom, xlor va yodning destruktiv aktivligi 
Galozovskaya ma‘lumotlariga ko‘ra, P 10
11
—10
10 
ni tashkil qilib 
o‘rtacha darajadagi faollikka to‘g‘ri keladi. Demak, bu uncha xavfli 
emas.