Kegl cc pechat indd

Bunda Siz V bobda o'rganilgan mavzularning qisqacha xulosalari bilan tanishasiz.

Jismlarning elektrlanishi	Jismlar bir-biriga ishqalanib yaqinlashtirilganda biridan ikkinchisiga erkin elektronlarning o‘tib qolishi.
Musbat zaryad- langan jism	0‘zidan elektronlarni bergan jism.
Manfiy zaryad- langan jism	0‘ziga elektronlarini olgan jism.
Proton	Atomning yadrosida musbat zaryadga ega bo‘lgan zarra.
Neytron	Atomning yadrosida zaryadga ega bo‘lmagan zarra.
Elektron	Yadro atrofida aylanib yurgan manfiy zaryadga ega bo‘lgan zarra.
Batareya	Bir marta ishlatiladigan galvani elementi.
Akkumulyator	Qayta zaryadlab ishlatiladigan galvani elementi.
Yoltmetr	Elektr kuchlanishini o‘lchaydigan asbob.
Ampermetr	Zanjirdan o‘tayotgan tok kuchini o‘lchaydigan asbob.
Elektr zanjiri	Tok manbai, ulovchi o‘tkazgichlar, tok iste’molchisi va uzib-ulagichdan tashkil topgan zanjir.
Elektr zanjiri- ning chizmasi	Asboblarning shartli belgilari yordamida o‘zaro ulanish chizmasi.

130

YORUG‘LIK HODISALARI HAQIDA DASTLABKI 1 MA’LUMOTLAR	VI BOB

Bu bobda Siz:
— yorugiikning manbalari;
— yorugiikning tarqalish qonuni;
— Quyosh va Oy tutilishi;
— yorugiik hodisalari haqida Beruniy va Ibn Sinoning fikrlari;
— ko‘zgu haqidagi maiumotlar;
— kamalak hosil boiishi va oq yorugiikning prizmada ranglarga ajralishi;
— yorugiik hodisalariga doir laboratoriya ishlari bilan tanishasiz.
В
KIRISH SUHBATI
Oldingi mavzularda aytganimizdek, Quyosh Yerdagi energiyaning asosiy manbai bo^£lishi bilan birga, undagi organik hayotning sababchisi hamdir. 0‘simliklar va daraxtlarning o‘sishi uchun albatta yorug‘lik kerak. Yorug^£lik deganda nimani tushunamiz? Ko^£rish qanday ro^£y beradi? Yorug^£lik nima sababdan qalin oynadan o^£ta oladi-yu, lekin yupqa karton qog^£ozdan o^£tmaydi? Qanday tezlik bilan tarqaladi? Bu kabi savollarga insoniyat qadim zamonlardan javob topishga harakat qilgan. Lekin yorug^£lik o^£z sirlarini, boshqa hodisalarga nisbatan uzoqroq saqlab keldi. Bizning ko^£rish orqali atrof olam haqida olgan bilimlarimiz boshqa sezgilarimiz tufayli olgan bilimlardan ancha ko^£p.
Qadimgi greklar inson ko^£zidan qandaydir nurlar chiqadi va ular narsa, buyumlarga tushib uni ko^£radi, deb o^£ylaganlar. U holda ko^£zning ko^£rishi kechasi va kunduzi bir xil bo^£lishi kerak emasmi? Siz nima deb o^£ylaysiz? Keyinchalik ingliz olimi I. Nyuton yorug^£likni juda mayda zarralar oqimi deb qarashni taklif qildi. Bu oqimni yorugiik nuri deb ataladi. Yorug^£lik nuri biror manbadan, masalan, Quyoshdan chiqib narsa va buyumlarga tushadi. Ulardan qaytib ko^£zimizga tushsa, ularni ko^£ramiz deb tushuntiradi. Bunday tushuntirish yorug^£lik bilan bog^£liq ko^£pgina hodisalarni tushuntirsa- da, ayrimlarini tushuntira olmaydi. Masalan: Quyoshdan tananing qorayishi, gazmollarning yorug^£lik ta’sirida rangi o^£chib ketishi, o^£simliklar bargining yashil bo^£lishi va h.k. Shunday hodisalarni o^£rganish jarayonida olimlar yorug^£lik tabiati haqidagi boshqa nazariyalarni yaratdilar. Ular bilan Siz navbatdagi sinflarda tanishasiz.
47-MAVZU
YORUG‘LIKNING TABIIY VA SUN’IY MANBALARI
0‘zlaridan yorugiik chiqaradigan jismlar yorugHik manbalari deb ' ataladi. Masalan, Quyosh, yulduzlar, elektr lampochkasi, yonib turgan sham, gulxan alangasi va h.k. Ayrim jismlar o^£zlaridan yorug^£lik chiqarmasa-da, boshqa manbadan chiqib, o^£ziga tushgan yorug^£likni qaytaradi. Masalan, Oy, ko^£zgular.
Ayrim hasharotlar, baliqlar ham o^£zlaridan nur chiqaradi. Yorug^£lik manbalarini shartli ravishda ikki turga ajratish mumkin: tabiiy va sun’iy manbalar (102-rasm).