Kegl cc pechat indd

8 9-rasm.
Shunday tajribani qilib ko^£raylik. Ikkita elektrometrni olib, ulardan birini zaryadlaylik. So^£ngra ularning sharlarini metall chizg^£ich orqali bir-biriga tekkizaylik. Shunda 2-elektrometr strelkasining ham ochilganligini ko^£ramiz. Demak, metall sterjen orqali 1-elektrometrdan
2-elektrometrga zaryadlar oqib o^£tar ekan. Tajribani metall sterjen o^£rniga plastmassa sterjen qo^£yib takrorlaylik. 2-elektrometr strelkasi joyida qoladi. Demak, plastmassa sterjen orqali zaryadlar oqishi kuzatilmas ekan.
121
Tajribadan quyidagi muhim xulosani chiqaramiz.
Moddalar elektr o^£tkazish qobiliyatiga ko^£ra, o‘tkazgich- larga va o‘tkazmaydiganlarga bo^£linadi. Barcha metallar, tuz va kislo- talarning suvdagi eritmalari o^£tkazgichlarga kiradi. Elektr o^£tkaz- maydigan modda va jismlarni dielektriklar deb ham ataladi. Dielektrik moddalarga chinni, rezina, plastmassa, havo, toza distillangan suv kiradi. Dielektrik moddalardan yasalgan jismlarga izolyatorlar deyiladi.
I Elektr zaryadlarining bir tomonga tartibli harakatiga elektr toki deyiladi.
®Zaryadlangan zarralar bir tomonga harakatlana olishi uchun ular erkin harakatda bo^£lishi kerak. Yuqorida aytilganidek, atomning tashqi qobig^£ida joylashgan elektronlar qo^£shni atomlar ta’sirida atomlar oralig^£iga o^£tib erkin elektronlarga aylanadilar (89- rasm).
Shu sababli elektr toki mavjud bo‘lishining birinchi sharti moddada erkin elektronlarning mavjud bo4ishidir.
Elektr tokining yo‘nalishi sifatida tarixan musbat zaryadlangan zarralarning yo‘nalishi qabul qilingan (89-rasm).
Erkin harakatda bo^£lgan zarralarning bir tomonga harakatlanishi uchun ularni bunday harakatga majburlovchi kuch kerak bo^£ladi. Bunday majburlovchi kuch tok manbalari yordamida hosil qilinadi.
XVIII asr oxirigacha olimlar «elektr»ni asosan ishqalanish orqali hosil qilganlar. XVIII asr oxiriga kelib elektr hodisalarini o^£rganishda katta burilish ro^£y berdi. Italiyalik olim A. Volta mis va rux plastinalari orasiga kislota shimdirilgan mato qo^£yilsa, mis plastina musbat isho- rada, rux plastina manfiy ishorada zaryadlanib qolishini aniqlaydi. Bu plastinalarni bir-biriga o^£tkazgich orqali ulansa elektr toki o^£tishini kuzatadi.
Shunday qilib birinchi tok manbai ixtiro qilinadi.
Volta manba tokining kuchini oshirish uchun mis va rux plastinalarini doira shaklida qirqib, orasiga kislota shimdirilgan matoni qo^£yadi va ularni ustuncha shaklida taxlaydi. Bu manba «Volta ustuni» deb ataldi hamda elektr va magnit hodisalarini o^£rganishda katta rol o^£ynadi (90-rasm).
Volta ustunida zaryadlarning ajralishi kimyoviy reaksiyalar natijasida bo^£ladi (batafsil yuqori sinflarda o^£rganiladi). Kimyoviy reaksiyalarga I asoslangan tok manbalarini galvani elementlar deyiladi. Galvani
122
elementlar kundalik hayotda keng qo^£llaniladi. Galvani elementlardan ma’lum muddat ishlatilganidan so^£ng tashlab yuboriladiganlarini batareyalar (91-rasm), qayta zaryadlab ishlatiladiganlarini akkumulya- torlar (92-rasm) deyiladi.
90-rasm. 91-rasm. 92-rasm.
Tok manbalari elektr kuchlanishi deb ataluvchi parametr bilan farqlanadi.
Elektr kuchlanishi maxsus asbob voltmetr yordamida o^£lchanadi. Uning tashqi ko^£rinishi va ulanishi 93-rasmda keltirilgan. Voltmetr iste’molchiga parallel ulanadi. Elektr kuchlanishining birligi sifatida bir volt qabul qilingan (1 V).
94-rasm.
a) b)
93-rasm.
I Katta quvvatga ega bo^£lgan elektr tokini ishlab chiqaradigan qurilmaga elektr tokining generatori deyiladi (94-rasm).