Kegl cc pechat indd

20-MAVZU
TEKIS VA NOTEKIS HARAKAT 
HAQIDA TUSHUNCHA. TEZLIK VA UNING BIRLIKLARI
Qadimda ota-bobolarimiz bir mamlakatdan ikkinchisiga yoki bir 
shahardan ikkinchisiga ot yoki tuyalarda qatnaganlar. Bunda manzilga 
yetish uchun haftalab, hatto oylab yo‘l yurganlar. Hozirgi kunda esa 
dunyoning istalgan burchagiga bir kunda yetib borish mumkin.
Negaki insonni bir manzildan ikkinchi manzilga eltuvchi vositalar 
tezroq harakatlanadigan bo‘lgan. Demak, jismlar bir-biriga nisbatan 
ayrimlari tezroq, ayrimlari sekinroq harakatlanar ekan. Uni ifodalash 
uchun 
tezlik deb ataluvchi fizik kattalik kiritiladi.
Tezlik deb vaqt birligi ichida bosib o‘tilgan yo‘lga aytiladi.
Tezlikning inglizcha nomi velocite ning bosh harfi 
 bilan 
belgilanadi.
Tezlik =
Bosib o‘tilgan yo‘l
Yo‘lni o‘tish uchun ketgan vaqt
. 
υ
 
= ,
 – tezlik, s – bosib o‘tilgan yo‘l, t – yo‘lni o‘tish uchun ketgan vaqt.
Tezlikning birligi 
.
Velosipedchining tezligi 
ga teng bo‘lsin.
Bu 1 s davomida velosipedchi 10 m yo‘l bosib o‘tadi deganidir. 
Odatda, avtomobil tezligini 
larda o‘lchanadi. Avtomobil tezligi 80
bo‘lsa, bunday avtomobilda 1 soat mobaynida 80 km yo‘l bosib 
o‘tiladi.
Agar 1 km = 1000 m va 1 soat = 3600 s ekanligi hisobga olinsa:
Avtomobil tezligi 72
bo‘lsa, uni 
larda quyidagicha ifodalanadi:
Agar biror jism harakati davomida bir xil tezlik bilan harakatlansa 
yoki istalgan teng vaqtlar ichida teng masofalarni bosib o‘tsa, 
bunday harakatga tekis harakat deyiladi.

---

50
Bunga misol sifatida havoda tarqalayotgan tovushni, 
radioto‘lqinlarni olish mumkin. Soat strelkalarining uchi tekis harakat 
qiladi. Avtomobillar qisqa vaqt davomida tekis harakat qilishi mumkin.
Kundalik turmushda harakatlanayotgan jismlarni kuzatsak, ular-
ning notekis harakat qilishlarini ko‘ramiz. Masalan, bekatdan chiqib 
harakatlanayotgan avtobus o‘z tezligini oshirib boradi. Bekatga yaqin-
lashayotganda esa tezligini kamaytirib to‘xtaydi.