Kegl cc pechat indd
-MAVZU QATTIQ JISM, SUYUQLIK VA GAZLARDA ISSIQLIK
Download 1.85 Mb. Pdf ko'rish
|
Fizika,6-sinf darsligi
- Bu sahifa navigatsiya:
- konveksiya
|
38-MAVZU
QATTIQ JISM, SUYUQLIK VA GAZLARDA ISSIQLIK UZATILISHI. ISSIQLIK O‘TKAZUVCHANLIK. KONVEKSIYA Issiqlikning bir joydan ikkinchi joyga o‘ta olishini hamma biladi. Pechka yoki isitish batareyalaridan chiqqan issiqlik butun uyga tarqaladi. Stakanga quyilgan choyga qoshiq solib qo‘ysangiz, qoshiq isib qoladi. Quyoshdan chiqqan issiqlik ham Yerga yetib keladi. Xo‘sh, issiqlik qanday uzati ladi? Modda tuzilishi haqidagi tasavvurlarimiz, issiqlik uzatilishi undagi molekulalar harakati bilan bog‘liq degan xulosaga keltiradi. E’tibor bergan bo‘lsangiz, tutun ba’zan yuqoriga ko‘tariladi, ba’zan yoyilib tarqaydi. Havoda ba’zan bulutlar ancha muddat o‘zgarishsiz tursa, ba’zan shiddat bilan harakatga tushib qoladi. Ularni qanday tushunish mumkin? Pechka yonidagi havo qiziganda u kengayadi va zichligi kamayadi. Arximed kuchi ta’sirida u yuqoriga ko‘tariladi. Uning o‘rniga zichligi katta sovuq havo oqib keladi. Natija- da isitilganligi turlicha bo‘lgan havo qatlamlari orasida oqim vujudga keladi. Bu hodisaga konveksiya (lotin cha – olib kelish) deyiladi. Konveksiyani isiriq yordamida oson kuzatish mumkin (74-rasm). Konveksiya faqat gazlar da emas, balki suyuqliklarda ham bo‘ladi. Idish tagidan berilgan issiqlik suyuqlikdagi konveksion oqim tufayli yuqoriga ko‘tariladi. Suyuqliklarda konveksiyani namoyish qilib ko‘rsatadigan tajribani o‘ylab toping. Qattiq jismlarda zarralar bir joy dan ikkinchisiga ko‘chmaydi. Ular fa qat turgan joylarida tebranib turadi. Qattiq jismlarda atomlar bir- biriga yaqin joylashganligidan issiqlikni shu tebranishlar orqali bir-biriga uza tadi. Bunday usulda issiqlikni uzatishga issiqlik o‘tkazuvchanlik deyiladi. Turli moddalarning issiqlik o‘tka zuvchanligi turlicha. Buni quyidagi tajribada ko‘rish mumkin (75-rasm). Sterjendan bir xil uzoqlikda 107 mis, temir, alu miniy, yog‘ochdan yasalgan bo‘laklarni mahkamlaylik. Bo‘laklar uchiga gu gurt cho‘p larini shamga o‘xshab oson eriydigan modda bilan yopishtiraylik. Bo‘ lak lar mahkam langan o‘rtadagi diskni sekin qizdiraylik. 74-rasm. 75-rasm. Issiqlik o‘tkazuvchanligining katta-kichik ligiga qarab gugurtlar birin-ketin tushib ketgan ligini ko‘ramiz. Jadvalga qarab gugurtlar qaysi tartibda tushishini ayting. 4-jadval Modda Issiqlik o‘tkazuv- chanlik, W/(m · K) Modda Issiqlik o‘tkazuv- chanlik, W/ (m · K) Kumush 418 Suv 0,600 Mis 395 Beton 0,11–2,33 Alyuminiy 209 Qog‘oz 0,140 Temir 73 Paxta 0,042 Po‘lat 50 Yog‘och 0,2 G‘isht (qizil) 0,77 Shisha momiq 0,04 76-rasm. Suyuqliklarning issiqlikni qanday o‘t kazishini o‘rga nish uchun quyidagicha tajriba o‘tkazaylik. Uzun pro birka olib, uning tagiga muz bo‘laklarini solaylik. Usti dan esa metall sharcha bilan bostirib qo‘yaylik. Sharcha ustidan suv quyib, rasmda ko‘rsatilgan holat da yuqori qismidan qizdiraylik. Dastlab suv isib bug‘ lanadi, so‘ngra yuqori qismi qaynay bosh lasa- da, probirka tagidagi muz erimasdan turadi (76-rasm). Sababi haqida o‘ylab ko‘ring. Havo ham suyuqlik kabi issiqlikni yomon o‘tkazadi. Yonib turgan gugurt yoki qizigan pechka yaqiniga qo‘limizni yaqin tutib, kuydirmasdan tura olamiz. |
