Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

4. Sanitariya va davolash-oldini olish tadbirlariga doir 
qonuniyat. Zaharli moddalar bilan ishlaydigan shahslar xususida mehnat 
qilish qonuniyatida ish kunini chegaralash mehnat ta'tilini davomiyligini
ko'paytirish, nafaqaga birmuncha erta muddatlarda chiqarishni ko'zda 
tutadi. Zaharlar ta'siri yuqori bo'lgan qator korxonalarda ayollar va 

---

53 
o'smirlarning ishlashiga ruxsat etilmaydi. 
Ish zonasidagi zararli moddalar YQOD belgilangan. Ular zavodlar, 
fabrikalar va boshqa muassasalar uchun majburiydir. 
O'zbekiston Respublikasida kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalar 
bo'lgan 89 obyekt bor bo'lib, 6 ta kimyoviy xavfli shaharlar Samarqand, 
Chirchiq, Farg'ona, Navoiy, Angren, Olmaliq mavjud. 
Bu shaharlarda quyidagicha miqdorda zaharli moddalar 
saqlanadi:
Chirchiqda-1050 tonna ammiak saqlanadi;
Olmaliqda-2500 tonna amiak va yana shuncha sulfat kislota. 
Angren—14 tonna xlor. Farg'ona—700 tonna ammiak.
Samarqand—1000 tonna amiak. 
Navoiy-137 tonna xlor, 2000 tonna nitril akril kislotasi, 96 tonna 
fosgen va bulardan tashqari amiak va sinil kislotalar bor.
Bu kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalarning saqlanishi ularni 
saqlashda ko'zda tutilgan xavfsizlik chora-tadbirlarini ko'rib 
qo'yilganligi uchun uncha katta xavf manbasi bo'lmasada, lekin biron bir 
avariya sodir bo’lsa yoki tabiiy ofatlar: masalan, yer qimirlashi yoki 
toshqinlar bo'lishi natijasida bu zaharli mdddalar saqlanayotgan idishlar
va boshqa saqlash anjomlariga zarar yetkazilishi natijasida bu idishlar 
o'z zich yopilganligini yo'qotib iqo'ysa, unda zaharli moddalar oqib ketishi 
ro'y beradi va bu zaharli moddalar suv havzalariga borib quyiladi va 
ularning hududimizdagi daryolar suviga qo'shilib ketishi juda katta 
maydonlarni zaharli moddalar bilan zaharlashga sababchi bo'ladi.
Shuni ham eslatib o'tish joizki, bu zaharli moddalar
saqlanayotgan shaharlarning aksariyati daryolarning boshlanish 
qismida joylashgan va bunda Chirchiq daryosining uzunligi 174 km ni va 
Sirdaryo uzunligi 2790 km ni tashkil qilishi hisobga olinsa, bu 
moddalarning ta'sir doirasini tasavvur qilish mumkin. 
Bu zaharli moddalarning asosiy xususiyatlari va ta'sir darajasi bilan 
tanishamiz.
Ammiak-o'tkir hidli rangsiz gaz hisoblanadi. 33-35°C haroratda 
rangsiz suyuqlikka aylanadi. Suvda yaxshi eriydi. Suyultirilgan holatda 
suvda kamroq eriydi. Ammiakning havo bilan aralashmasi portlash 
xususiyatiga ega.  

---

54 
Saqlanayotgan hajmlar qizdirilganda ham portlaydi. Odam uchun 
xavfli hisoblanadi. Havo tarkibida yo'l qo'yiladigan zichlik; miqdori 0, 02 
mg/Ln 30 min davomida odam organizmiga 7 mg/1 miqdori yig'ilsa bu 
halokatli miqdor hisoblanadi. 
Zaharlanish belgilari—yuqori nafas yo'llariga qitiqlovchi ta'sir 
ko'rsatadi, ko'krakda kuchli keskin og'riq paydo; bo'ladi, yo'tal tutadi, 
nafas olish qiyinlashadi, ko'z va terming kuyib qolish hollari ham 
uchraydi, shuningdek, isitmalash va o'pkaning shishib ketishi kuzatiladi.
Xavfsizlik chora-tadbirlari shamol esayotgan tomonda turish 
pastqam joylarda turmaslik va zararlangan zonaga xavfsizlik vositalari 
bilan ta'minlangan holatda kirish. Shaxsiy muhofaza vositalari sifatida 
filtrlovchi protivogaz, muhofazalovchi xalat va kostyumlardan, rezina etik 
va qo'lqoplardan foydalaniladi.
Yordam ko'rsatish usuli sifatida zaharlangan kishini toza havoga 
olib chiqish, suniy nafas oldirish og'iz va burunni hamda terilarni 2% li 
sodali suv bilan yuvib tashlash tavsiya etiladi.
Xlor-ko'kish-sarg'ish rang va keskin bo'g'uvchi hidga ega bo'lgan 
hamda havodan 2,5 marta og'ir bo'lgan gaz hisoblanadi. 6—7 atmosfera 
bosimda suyuladi. 1 kg, suyuqaxlor bug'lanib 316 1 gazga aylanadi. Suvda 
yaxshi eriydi. Zaharlash ta'siri ammiaknikiga o'xshash. Havoda xlorning 
yo'l-qo'yiladigan zichlik miqdori 0, 001 mg/1. Odam organizmida 0,1—
0,2 mg/1 yig'ilishi o'limga olib keladi.
Muhofazalanish usullari ammiak bilan bir xil tartibda.
Nitratakril kislotasi ingsiz, yoqimsiz hidli gaz. Suvda eriydi. Parlarif 
liavodan og'irui bo'lganligi uchun pastqam joylarda to'planadi. Yengil 
alangalanuvchi gazi hisoblanadi. Odam uchun xavfli. Parlari odam nafas 
olish organlari shilimshiq sqatlamini va terini shikastlaydi. Uning parlari
nafas bilam inson organizmiga kirsa fojiali holatlar bo'lishi mumkin. 
Tekkan joyini kuydiradi. Yonganda yanadg zaharli gazlar ajraladi.
Zaharlanish belgilari: bosh og'riydi, bosh aylanadi, odam 
kuchsizlanadi, ko'ngil aynaydi va qusuqi keladi, nafas yetishmaydi, 
tutqanoq tutishi va hushdan ketish kabi hollar o'lim bilan dugashi mumkin.
Muhofaza vositalari: tashqaridan havo oluvchi protivogaz, RPG-
67A iepiratori, muhofaza kostyumlari, rezina etik, qo'lqoplar va filtrlovchi 
protivogazning A, M va BKF markalari.
Yonib ketganda o'chirish uchun quruq qumdan foydalanish tavsiya 
etiladi.
Fosgen—rangsiz uchuvchi aerozollar bo'lib chirigan olma va
chirigan pichan hidiga ega. Organizmga par holatida ta’sir ko’rsatadi. 
• • o n nichan hidiea ega. Organizmga par holatida ta'sir 
Chl0g
:^adi' Havo; taSidagi zichl- miqdori 0, 5 ^rng/1 bo'lgan 
in
10 min davomida nafas olish o'limga olib keladi. < r 
;
- 
> • - 
• . -
;
, . . -
• . . . - , ' . = • - • , . - ' ;• ,. .*"•.-:•'•..* : . :-, -•:.-
•.• '• ' '.-r-' . >. '• • , ' . ' • •  

---

55 
Havo tarkibidagi zichlik miqdori 0,5 mg/l bo’lgan gazdan 10 min 
davomida nafas olish o’limga olib keladi.