Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

II.11. Atmosfera havosi tarkibidagi zaharii moddaltr
miqdorini aniqlash
 
Ishlab chiqarish muhitidagi zaharii moddalarning miqdorini 
aniqlashdan oldin ish zonasi havosida qanday zaharlar va qanday 
davrlarda tushishini aniqlash maqsadida teinologik jarayon va uskunalar 
puxta o'rganib chiqilishi lozim. 
Shuningdek, havoda aniqlanishi taxmin qilinayotgan moddalarning 
flzik-kimyoviy xossalari bilan, xususan nisbiy zichligi, uchuvchanligi, 
agregat holatini o'zgartirish qobiliyati, tashqi muhitda chidamliligi va 
boshqalar bilan tanishish lozim. Ayrim og'ir bug'lar va gazlar, masalan, 
simob bug'lari quyi zonalarda yig'ilishi va yuqori qavatlardagi havo bilan 
pastki qavatlarga oqib tushishi mumkinligini unutmaslik kerak. Issiq havo 
oqimlari bo'lganda hatto og'ir bug'lar ham yuqori va o'rta zonalarga 
ko'tarilishi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonini o'rganishda texnologiya, uskunalar va 
ishchilar bo'ladigan zonalarni hisobga olib, sinama olish joylarini va 
davrlarini aniqlash lozim. Bu sexning chizma rejasini tuzish imkoniyatini 
beradi, unda tanlash nuqtalari ko'rsatilgan bo'ladi va maxsus tahlil kartalari 
to'ldirilib, bu kartada tahlil natijalariga ta'sir qiladigan tanlashning eng 
muhim shartlari yozib qo'yiladi. 
Ishlab chiqarishda havo sinamasini tanlash usuli vaqt bo'yicha 
davomli yoki bir lahzali bo'lishi mumkin.
Aspiratsiya usulida tahlil qilinadigan moddani filtrda yoki yutadigan 
eritmada yig'ib, kimyoviy usulda aniqlash sezuvchanligidan yuqori 
darajada turgan loaqal minimal miqdorini aniqlash imkoniyatini beradi. 
Ayrim hollarda sinama olish 30—60 minutga cho'ziladi. Sinama olishning 
qiyinligigina emas, balki o'rtacha zichlik miqdorlarining olinishi uning 
kamchiligi hisoblanadi. Ular uzoq davr mobaynida havoga tushgan 
zaharning umumiy miqdorini aks ettiradi, vaholanki, ish zonasidagi 
zaharlar zichlik miqdori aksari hollarda juda tez o'zgarib turadi. 
Sinama olish uchun aspirator va tahlil qilinadigan moddani tutib 
qolish moslamalari: aerozollarni aniqlashda-filtrlar, bug' va gazlarni 
aniqlashda yutgich asboblar zarur. Havo so'rgich sifatida odatda elektr 
aspirator ishlatiladi. Unda aerozol holatidagi zaharli moddalarni aniqlash 
uchun sinama olish usuli changlarniki bilan bir xil. Farqi og'irlik usuli 

---

56 
bilan emas, balki kimyoviy usulga o'tkazilib, qattiq moddani oldin 
kislotalar, ishqorlar va boshqa erituvchilarda eritib suyuq holatga 
aylantiriladi. 
Bug' va gazlarni aniqlashda havoni tortish tezligi katta bo'lmasligi 
kerak, shunga ko'ra 0 dan 11/min gacha darajalangan reometrlar juftidan 
foydalaniladi. Ayrim hollarda, masalan, elektr aspirator ishlatib 
bo'lmaydigan portlashga xavfli korxonalarda, havo sinamalarini olish 
uchun suv bilan to'Idirilgani darajalangan va rezina shlang bilan 
biriktirilgan ikkita shisha idishni qo'llash mumkin. Ularni turli sathlarga 
qo'yilganda suv yuqoridagi shishadan pastkisiga oqib tushadi; buning 
hisobiga birinchisida siyraklanish vujudga keladi va tahlil qilinishi zarur 
bo'lgan havo yutgichga so'riladi. So'rilgan havo miqdori to'g'risida oqib 
tushgan suyuqlik miqdori bo'yicha xulosa chiqariladi, tezlikni esa 
biriktiruvchi shlangga o'rnatilgan qisqich yordamida boshqariladi. Tezkor 
sinama olish usulida uchta variandan biri qo'llanilishi mumkin: 1) 
Suyuqlikni idishdan to'kish usuli, to'kilgan suyuqlik o'rniga sinama havo 
to'ladi va idish tiqin bilan berkitilib tahlilga yuboriladi. 
6-rasm. Universal gaz tahlil qilish qurilmasi UG-2. 
2) Havo almashtirish usuli, bu usulda sinama olinishi kerak bo'lgan 
idish orqali ko'p marta sex havosi o'tkaziladi va tiqin bilan berkitilib 
tahlilga yubpriladi. 3) Oldindan vakuum hosil qilingan idishni to'ldirish 
usuli. Idish ochilishi natijasida sexdagi havo bilan to'ladi va tiqin bilan 
berkitilib tahlilga yuboriladi. 
Havo muhiti tarkibidagi zaharli moddalar miqdorini SO asbobi va 
UG-1 va UG-2 gaz tahlil qilish asboblari yordamida aniqlanadi. Bu 
asboblarda tahlil qilish usuli, tahlil qilinadigan havo so'riladigan shisha
naychaga sepilgan indikatorli poroshok bilan tahlil qilinayotgan 
modda o'rtasidagi rangli reaksiyaga asoslangan.
“SO asbobi” yordamida tahlil qilishdan oldin, ma'lum moddani 

---

57 
tahlil qilish uchun mo'ljallangan idikator poroshogi to'ldirilib 
kavsharlangan naychaning ikkala uchi qirqiladi va konusli uchi bilan 
asbobga strelka bo'yicha o'rnatiladi. Indikator to'ldirilgan naychani 30—35 
°C haroratgacha isitish uchun chap qo'lda qisib turiladi, rezina nokni 
bosiladi. 
So'ngra 
nokni 
qo'yib 
yuboriladi, 
u 
bo'shashadi 
va 
tekshirilayotgan havoni so'rib oladi. Indikator naychani mushtda ushlashni 
30 sek davom ettiriladi, so'ngra uning bo'yalganligini tekshirib ko'riladi. 
Rangi o'zgargan bo'lsa, naycha uchlarini tiqin bilan berkitilib va 10 minut 
o’tgach sinama rangini doimiy standartlar shkalasi bilan solishtiriladi va 
havodagi uglerod oksidi aralashmasi zichlik miqdori belgilanadi.
UG-2 universal gaz tahlil qilish - qurilmaisining umumiy ko'rinishi 
6-rasmda ko'rsatilgan. Asbob ichida prujinali rezina xaltacha bo'lib, shu 
tufayli u cho'zilishi mumkin. Dastak bosilsa, rezina xaltachaning qisilishi 
ro'y beradi. Bunda ozmi-ko'pmi darajada qisilish sodir bo'lib, dastakdagi 
ikkita botiq shunga mos keladi. 
Rezina xaltacha biriktiruvchi rezina shlang orqali indikator 
paroshogi to'ldirilgan naycha bilan biriktiriladi. Sinama o'tkazilganda 
naychadagi indikatorning ma'lum qismi bo'yaladi, bunda bo'yalgan qism 
uzunligi zaharli modda zichlik miqdoriga Proporsionaldir. Asbobda 
ishlatilgan dastakda havoning ikkala ehtimoliy hajmlari ko'rsatilgan bo'lib, 
ular so'rilgan havo miqdorini ko'rsatadi. Har bir zaharli modda uchun 
zichlik miqdorini aniqlash 1nikoniyatini beradigan shkalali aniqlagich 
biriktirilgan bo'ladi. bo'yalgan ustunchaning qanday uzunligiga qancha 
zichlik miqdor mos kelishi ko'rsatilgan bo'ladi. 
5-jadval 
Moddalarning nomi 
YQOD 
mg/m
2
Sutka davomida o’rtacha 
miqdori 
Azot ikki oksid 
0.085 
0.085 
Ammiak 
0.2 
0.2 
Atseton 
0.35 
0.35 
Benzol 
1.5 
0.8 
Butan
200 
- 
Benzin
5 
1.5 
Butilatsetat
0.1 
0.1 
Butililin
3 
3 
Butil spirit
0.1 
- 
Vanadiy besh oksidi 
- 
0.002 
Dixloren 
3 
1 
Ksilol 
0.2 
0.2 

---

58 
Maganets 
va 
uning 
birikmalari 
- 
0/01 
Mishyak 
- 
0.003 
Naftalin 
0.003 
0.003 
Metal holidagi simob 
- 
0.0003 
Qo’rg’oshin 
va 
uning 
birikmalari 
- 
0.0007 
Sulfat kislota 
0.3 
0.1 
H SO molekulasi 
0.006 
0.002 
Vodorod ioni holati 
0.1 
0.03 
Xlor 
0.6 
0/6 
Toluol 
0.1 
0.01 
Fentalon 
0.02 
0.005 
Ftor birikmalar 
5 
5 
Etalon 
0.1 
1.0