Keyingi yillarda Respublikamizda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va yetishtirish bo‘yicha hamda qishloq xo‘jalik xom ashyolarini qayta ishlashga qaratilgan bir qator qonunlar qabul qilinib, amalda tadbiq etilmoqda

Moyli xom ashyoni moy olishga tayyorlash.
Moyli urug‘lar hujayralarida, moy bir tekis taqsimlangan bo‘lib ko‘p miqdordagi moy mag‘izida to‘plangan urug‘ va mag‘izni o‘rab turuvchi qavatlarda moy kam miqdorda bo‘lib, bu moylar tarkibi jihatdan mag‘iz tarkibidagi moydan farq qiladi.
Turli moyli urug‘lardan mag‘iz va qobig‘ o‘rtasidagi o‘zaro nisbatan turlicha bo‘lib, u naviga va o‘stirilgan tabiiy iqlim sharoitiga qarab o‘zgarib turadi.
Yuqori sifatli moy shrot va kunjara olishda moyli urug‘ni chaqish va uning qobig‘ini ajratish asosiy va muhim jarayon hisoblanadi.
Mag‘iz va qobig‘ning o‘zaro munosabati uni qobig‘ini ajratib qayta ishlaganda, u qurilmalarning ish unumdorligiga, olinayotgan mahsulotlar sifatiga va sheluxa, shrot, kunjara va moyning chiqishiga ta‘sir etadi.
Moyli urug‘lar, urug‘ qavat, mag‘iz qavatning xarakteri va bog‘liqligini mustaxkamligiga ko‘ra ikki gruppaga:

• 
  qobig‘li moyli urug‘lar
  
• 
  qobig‘siz moyli urug‘larga bo‘linadi.
  

Qobig‘li moyli urug‘lar kungaboqar, paxta chigiti, qayta ishlashda mag‘iz urug‘ qobig‘idan ajratilib qayta ishlanadi.
Agar moyli urug‘ qobig‘ini ajratmasa qayta ishlansa undan olingan moyning sifati past bo‘lib, mazasi va hidi yomonlashadi, kislota soni va rangi katta bo‘ladi va saqlash muddati qisqaradi.
Tekshirishlardan shu narsa ma‘lumki qobig‘i ajratilmasdan qayta ishlangan chigitning sharoitini moyliligi, qobig‘i ajratib olingan chigitning olingan shrotning moyliligidan katta bo‘ladi. Chunki qobig‘ mo‘rt bo‘lib u moyni o‘ziga yutadi va uning natijasida moyning chiqishi kamayib, chigitiga chiqishi ko‘payadi.
Qobig‘ini ajratishini yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, bu maydalash va presslash ekstraksiyalanish jarayonlarini yengillashtiradi. Chunki qobig‘ning mexanik mustahkamligidan bir necha marotaba katta bo‘lib u qurilmalarning yeyilishini tezlashtiradi va foydali ishlashini kamaytiradi. Yuqori sifatli moy va oqsili ko‘p bo‘lgan shrot olishda imkon qadar maksimal miqdorda mag‘iz qobig‘ini ajratish kerak.
Ayniqsa oziq-ovqat uchun ishlatiladigan soya shroti olishda, xantaldan medisinada va oziq-ovqatda ishlatiladigan xantal ko‘kini tayyorlashda qobig‘ni ajratish birinchi darajadagi ishlar bo‘lishi zarur.
Moyli urug‘ni mag‘izidan qobig‘ini ajratish jarayoni bu urug‘ni chaqish yoki maydalash va maydalangan massani fraksiyalarga ajratish bo‘lib, bu jarayonni yaxshi amalga oshirishda quyidagi yordamchi jarayonlarning ahamiyati katta. Bularga urug‘larni o‘lchami bo‘yicha ajratish mag‘iz va qobig‘ning o‘zaro bog‘liqligini susaytirish, mag‘izni mexanik qarshiliklarga chidamli qilish va boshqalar.
Urug‘larni po‘chog‘idan ajratish ikki bosqichda amalga oshiriladi, birinchi bosqich po‘chog‘i chaqiladi, ikkinchi bosqich po‘choq mag‘izdan ajratiladi.
Urug‘larni po‘chog‘ini sindirganda hosil bo‘lgan massaga rushanka deyiladi, u butun mag‘iz, qobig‘, po‘choq, mag‘iz bo‘lagi, moy changi, chaqilmagan va bir qism chaqilgan urug‘dan tashkil topgan.
Rushanka tarkibidagi komponentlarning o‘zaro nisbati turlicha bo‘lib, ular urug‘ning turiga, uning o‘lchamlari, namligiga, qayta ishlashga tayyorlash sharoitiga va maydalashga qanday qurilmalardan foydalanishga bog‘lik.
Texnologik normalarga muvofiq rushankaning sifati quyidagi talablarga muvofiq bo‘lishi kerak. Kungaboqar urug‘ini qayta ishlashda rushanka tarkibida maydalanmagan urug‘ 25% dan, mag‘iz bo‘laklari 15% dan, moy changi 15% dan oshmasligi o‘rta tolali paxta chigitini qayta ishlashda ikki bosqichli maydalashda, birinchi maydalashdan keyin butun urug‘ 30% dan, ikkinchi maydalashdan keyin 0,8% dan oshmasligi, ingichka tolali paxta chigitini maydalaganda rushanka tarkibidagi butun urug‘lar 15-20% dan oshmasligi kerak.
Urug‘ maydalanganidan keyin tarkibiy qismlarga ajratiladi mag‘iz, qobiq, maydalanmagan urug‘, bir qism maydalangan urug‘. Qobiq ishlab chiqarishdan chiqariladi, mag‘iz maydalashga yuboriladi, chaqilmagan va bir qism chaqilgan urug‘lar qayta maydalashga uzatiladi.
Qobig‘ni yaxshi sinishini ta‘minlash uchun imkon qadar urug‘lar bir xil o‘lchamda bo‘lishi kerak. Shu sababdan ham maydalashdan oldin urug‘lar o‘lchami bo‘yicha fraksiyalarga ajratiladi.
Bundan tashqari qobig‘ va mag‘izni yaxshi maydalanishi va ajralishiga ta‘sir etadigan faktor bu qobig‘ va mag‘izning namligi hisoblanadi. Mag‘izning namligi qobig‘ning namligidan ortiq bo‘lishi kerak. Shu sababdan ham urug‘ni moy olishga tayyorlash jarayonida bajariladigan muhim operasiyalardan biri bu namlik bo‘yicha kondisiyalashdir.
Moyli urug‘larni maydalash uchun turli usullardan foydalaniladi. Qaysi usulni tanlash quyidagi faktorlarga bog‘liq: urug‘ni fizik-mexanik va biokimyoviy xususiyatlariga, morfologik qismlarining tuzilishiga ega. Eng asosiy xususiyat bu qobig‘ning mustahkamligi, elastikligi va deformasiyalanishi.
Yuqoridagi xususiyatlarga asosan hozirgi vaqtda sanoatda moyli urug‘larni maydalashning quyidagi usullari ishlatilmoqda:

1. 
   Urug‘ taram-taram darrali yuzada ishqalanishi natijasida sinadi. Bunda ma‘lum bir tezlikda taram-taram yuzada harakatlanayotgan urug‘, sirtga tegadi va bunda, sirt bilan urug‘ qobig‘i o‘rtasida ishqalanish yuzaga kelib, urug‘ning harakatlanishiga qarshilik qiladi. Buning natijasida urug‘ sinib mag‘iz ajratiladi.
   
2. 
   Darralar bilan bir yoki ko‘p marta urib, dinamik siqish yordamida po‘choqni yorish. Ko‘p marta darralashda urug‘lar qiska muddatda juda kuchli siqilib, ularning po‘sti mag‘izidan ajratiladi va mashinaning dekasiga urilib to‘kilib ketadi. Kungaboqar urug‘ining po‘chog‘i ana shu usulda chaqiladi. Bu usulda po‘chog‘ bilan bir qatorda 25% gacha mag‘iz ham maydalaniladi.
   
3. 
   O‘tkir pichoqli gardishlar orasida urug‘lar po‘chog‘ini kesish usuli. Bu usulda urug‘ qo‘zgaluvchan va qo‘zgalmas pichoqlar o‘rnatilgan gardishlar oralig‘iga tushadi, qo‘zgaluvchan gardishning aylanishi natijasida gardishlar sirtidagi o‘tkir pichoqlar urug‘ po‘chog‘ini kesadi va mag‘izga ajraladi. Bu usulda paxta chigiti chaqiladi va keyin mag‘izi sheluxadan ajratiladi. Bunday usulda ishlaydigan qurilmalarga shelushitellar deb aytiladi.
   
4. 
   Urug‘ po‘chogini valiklar orasida siqib sindirish. Bunda ikki valik orasiga tushgan urug‘ sirtiga ta‘sir etayotgan kuchning sekin asta o‘sib borishi natijasida, urug‘ning po‘chog‘i chaqiladi va mag‘iz ajraladi.
   
5. 
   Ho‘l usulida ajratish, bunda urug‘ suvga ivitib qo‘yiladi, ivigan urug‘ yupqa po‘chog‘idan oson ajraladi. Bu usul kunjut urug‘ini tozalashda qo‘llaniladi.
   

Hozirgi vaqtda urug‘larni chaqishning yangi usullarni sanoatga tadbiq qilish ustida ishlar olib borilmoqda, bu usullarga:

1. 
   Aeroshelusheniya-havo yoki gazni tovush va tovush tezligidan yuqori tezlikda harakatlantirish orqali urug‘ni qobig‘ini yorish va undan mag‘izni ajratish.
   
2. 
   Urug‘ qobig‘i ichida turli usullar (yuqori chastotali elektomagnit maydonida, bosimni bir necha marotaba o‘zgartirib, urug‘ ichida impuls hosil qilish) yordamida ortiqcha yuqori bosim hosil qilib urug‘ni chaqish.
   

Bu usullarni tadbiq qilishdan maqsad imkon qadar mag‘izni sindirmasdan qobig‘ni ajratish va qobig‘ bilan chigitga chiqadigan mag‘iz miqdorini kamaytirish, mag‘izni maydalanib ketishga yo‘l qo‘ymaslik.
Moyli urug‘larning qobig‘ining mustaxkamligi uning namligiga bog‘liq bo‘lib, namligi miqdoriga qarab ularni maydalash uchun sarf bo‘ladigan energiya miqdori ham turlicha bo‘ladi. Kungaboqar urug‘ning namligi ortib borishi bilan uni chaqishga sarf bo‘ladigan energiya miqdori oshib boradi, lekin shu bilan bir qatorda mag‘izning maydalanishi kamayadi, rushanka tarkibida chaqilmagan urug‘ miqdori ortadi. Namligining kam bo‘lishi urug‘ni yaxshi chaqilishiga imkon beradi ammo lekin bunda mag‘izning maydalanishi va mag‘iz changi hosil bo‘lishi natijasida mag‘izning isrofga chiqishi ko‘payadi, maydalanadigan kungaboqar urug‘ning optimal namligi 7-8% bo‘lishi kerak.
Paxta chigitining namligi katta bo‘lsa bunday chigit maydalanish vaqtida gardishlar orasiga tushganda elastik deformasiyalanib kesilmaydi, maydalangan mag‘iz bo‘laklari qobig‘iga yopishib qoladi uni qobig‘dan ajratish qiyin bo‘ladi, buning natijasida rushanka tarkibida kesilmagan urug‘lar miqdori ko‘payib mag‘izni sheluxa bilan birga chigitga chiqishi ko‘payadi. Quruq chigit yaxshi chaqiladi lekin bunda mag‘iz maydalanib sheluxaga yopishib qoladi, mag‘iz chang hosil qilib havo bilan aralashib chigitga chiqadi. Maydalanadigan paxta chigitining optimal namligi 10-12% bo‘lishi kerak.
Maydalash vaqtida qobig‘ bilan mag‘izning namligi o‘rtasidagi farq 1-2% bo‘lishi kerak, shunda rushanka tarkibida mag‘iz shuncha kam maydalaniladi, moy changlari kam hosil bo‘ladi.
Maydalashda urug‘larning o‘lchami ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, o‘lchami katta bo‘lgan urug‘lar yaxshi, o‘lchami kichik bo‘lgan urug‘lar qiyin maydalaniladi. Imkon qadar urug‘larni maydalanmasdan oldin o‘lchami bo‘yicha fraksiyalarga ajratilsa ular bir tekis maydalanadi.
Bulardan tashqari urug‘ning bir tekis maydalanishiga qobig‘ning qalinligi, mag‘iz bilan qobig‘ oralig‘idagi havo bo‘shlig‘ini o‘lchami, mag‘iz bilan qobig‘ning o‘zaro va maydalash uchun ta‘sir etayotgan tashqi kuchning yo‘nalishi ta‘sir etadi.
Kungaboqar urug‘ini chaqishda darrali va markazdan qochma chaqish qurilmalari ishlatiladi. 35-rasmda savagichli mashina ko‘rsatilgan bo‘lib u 1 baraban va unga o‘rnatilgan 16 ta 2 savagich, 4 yo‘naltiruvchi va uning sirtiga cho‘yandan yasalgan 3 deklar o‘rnatilgan bo‘lib, 5 rostlagich savagich va deklar orasidagi oraliqni rostlab turadi. Qurilmaga urug‘ 6 qabul qiluvchi bunker va 7 ta‘minlovchi valik orqali tushadi, savagich va dekga uriladi, shunda qobig‘ chaqiladi. Savagichlarning urish kuchi va barabanning aylanish soni deka bilan savagichlarning yaqin uzoqligiga bog‘liq. Deka bilan savagichlar orasidagi masofa urug‘larning yirik-maydaligiga va namligiga qarab 8-30 mm bo‘lishi mumkin. Deka 4-5 qirrali qilib tayyorlanadi. Bunday qurilma urug‘ tartibsiz harakat qilishi natijasida u bir necha marotiba savagichlarga va dekalarga uriladi va buning natijasida qobig‘ga mag‘iz zarrachalari yopishib qoladi va mag‘iz ko‘p miqdorda maydalaniladi.
Savagichli mashinalarda kungaboqar urug‘ining chaqilish jarayoni normal borishi uchun quyidagilarga amal qilishi kerak:

1. 
   Po‘chog‘i chaqiladigan urug‘ning optimal namligi 6, 5-7,0% bo‘lishi;
   
2. 
   Mahsulot (mag‘iz) ni sifatli qilib (maydalanib ketmasligi) olinishi uchun qurilmaning savagichlari va deka orasidagi oraliq urug‘larning navi, namligi va o‘lchamiga qarab rostlab turilishi;
   
3. 
   Savagichli barabanga urug‘lar bir tekis tushib turishi uchun ta‘minlovchi valikni ishini tartibga solib turish;
   
4. 
   Po‘chog‘ chaqiladigan kameradagi havoning oqimini boshqarish va boshqalar.
   

Paxta chigitining 57-61% mag‘izdan, qolgan 39-43% sheluxadan iborat bo‘lib, sheluxa pishiq stukturali va mag‘izga juda zich joylashgan bo‘lib, urug‘larda yoki siqilganda sinmaydi. Sheluxa mag‘izdan ajratish uchun pichoqli juda kuchli mashinalar kerak. Bu ish shelushilka (guller) degan pichoqli yoki gardishli mashinalarda bajariladi.
Chigitni sheluxadan ajratish jarayoni ikki bosqichdan iborat: birinchi bosqichda chigit gullerdan o‘tkaziladi va separatorda mag‘iz sheluxadan ajratiladi. Birinchi bosqich maydalashda 25% chigit butun qoladi. Mag‘izdan ajratilgan sheluxa va butun qolgan chigit ikkinchi bosqichda gullerdan o‘tkaziladi va separatorda mag‘iz sheluxadan ajratiladi. Ikkinchi marotiba gullerdan o‘tganda 0,25% gacha butun chigit qolishiga ruxsat beriladi. 36-rasmda gardishli va pichoqli gullerlar ko‘rsatilgan. Gardishli gullening cho‘yan korpusida sifatli po‘latdan yasalgan ikki dona gardish bor. Ularning 1 qo‘zgalmaydigan, 2 qo‘zg‘alib aylanib turadi. Bu ikkala gardishning oraligi 6 gayka va kontrgaykali vint yordamida rostlab turiladi. har kaysi gardishga bolt yordamida oltita cho‘yan pichoq o‘rnatilgan. Bu pichoqlarning sirti o‘tkir nov shaklida taram-taram qilib ishlangan. Shu novlar chigitni chaqadi (yoradi). Gardish aylangan vaqtda novlar bir-biri bilan uchrashib, orasiga tushgan chigitni chaqadi. Qurilmaga chigit bir xil miqdorda 1 ta‘minlagich orqali uzatib turiladi. Hozirgi vaqtda AS-900 va MShV tipidagi gardishli gullerlar ishlatilmokda.