Kibermakondagi diniy

 
 
 
 
 

---

140 
Mavzu yuzasidan savollar: 
 
1. Kibermakondan buzg‘unchilik maqsadlarida foylanish 
tendentsiyalari haqida ma’lumot bering. 
2. «Kiberjihod» atamasi haqida nimalarni bilasiz?
3. Kiberterrorizm nima? 
4. Terrorchilik ruhidagi veb saytlarning qamrab olish auditoriyasi 
kimlar? 
5. Terrorchilar internetdan qanday maqsadlarda foydaladilar? 
Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 
1. Sisler Vit. Cyber Counsellors: Online fatwas, arbitration tribunals 
and the construction of Muslim identity in the UK. Information, 
Communication and Society. Vol. 14, Iss. 8, 2011. 
2. Dhar S. Understanding the confluence of online 140ntellec and 
counterpublicity: an ideological study of the 140ntellec muslim 
brotherhood’s rhetoric in ikhwanweb. New Mexico, 2011. 
3. Hasanboev O‘. O‘zbekistonda davlat va din munosabatlari: diniy 
tashkilotlar, oqimlar, mafkuraviy kurashning dolzarb yo‘nalishlari. 
–Toshkent: «Toshkent Islom universiteti» nashriyot-matbaa 
birlashmasi, 2014. 
4. Alimov B., Toshpo‘latova N., Abdullaeva M., Arifxanova S. 
Ommaviy axborot vositalarida zo‘ravon ekstremizm, radikalizm. 
O‘quv amaliy qo‘llanma. – Toshkent: Baktria press, 2019. – 144 b. 

---

141 
12-Mavzu: Yoshlar tarbiyasiga onlayn 
muloqotning ta’siri va uning oldini olish yo‘llari 
 
Reja: 
 
1. Dunyo tajribasida kibermakonda o‘smirlar duch kelgan 
muammolar. 
2. Ekstremistik, terroristik ruhiyatdagi kontentlarni tarqaligshiga 
cheklashga qaratilgan chora-tadbirlar. 
3. Yoshlarni tahdidlardan himoya qilishga oid mutaxassislar 
tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar. 
 
«Agarki biz XXI asrda, tobora avj olayotgan globallashuv 
jarayonlari, Internet va intellektual taraqqiyot hal qiluvchi rol o‘ynayotgan 
bir davrda yashayotganimizni hisobga oladigan bo‘lsak, hayotimiz 
naqadar shiddatli sur’atlar bilan o‘zgarib borayotganini, ayniqsa, chuqur 
his qilamiz». Darhaqiqat, so‘nggi yillarda axborot-kommunikasiya 
texnologiyalari sohasidagi keskin rivojlanish insonlar bilan aloqa 
o‘rnatish va aloqalarni mustahkamlashning yangi usullarini yaratdi. Bu 
o‘zining mustaqil fikriga ega, texnika yutuqlaridan o‘z o‘rnida 
foydalanuvchilar uchun ulkan imkoniyatlar eshigini ochdi. Shu bilan bir 
qatorda, Internet makonining turli o‘yinlar va videolar bilan boyitilgani 
dunyoqarashi shakllanayotgan, o‘yinqaroq bolalar va o‘smirlar uchun 
kundalik normal voqelik bo‘lsa, boshqalarga tashvish o‘chog‘iga aylandi. 

---

142 
Internet tomonidan dastlabki taqdim etilgan imkoniyatlarda, avvalo, 
texnologik uzilishlarni bartaraf etishga alohida e’tibor qaratildi. Vaqt 
o‘tishi bilan «Butundunyo o‘rgimchak to‘ri» inson ehtiyojlari va 
qiziqishlaridan kelib chiqqan holda turli mazmundagi axborotlar, 
ko‘ngilochar dasturlar orqali qulayliklar yaratdi. Bu esa, o‘z navbatida, 
internetning ommalashuviga olib keldi. 2000 yilning dekabrida 
internetdan foydalanuvchilar soni 361 millionni tashkil etgan bo‘lsa, 
hozirgi kunda er yuzi aholisining 4 536 millioni internetdan 
foydalanmoqda
6
. Foydalanuvchilarning 830 millionini yoshlar tashkil 
etadi. Ularning o‘rtacha yoshi 15 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lganlardir
7
. 
Dunyo hamjamiyatida yuqorilab borayotgan O‘zbekistonda ham 
soha rivoji va istiqboli uchun keng imkoniyatlar yaratish yo‘lida 
mutasaddilar tomonidan faol ish olib borilmoqda. Xususan, 
O‘zbekistonda 2000 yilda internetdan foydalanuvchilar soni 7500 kishini, 
2017 yilning 31 mart holatiga ko‘ra esa, 17 161 534, ya’ni aholining 52,3 
% ini qamrab olgan
8
.
XX asr ixtirolaridan biri mobil telefonlar internetni jamiyat hayotiga 
chuqur singib borishiga xizmat qildi. Dunyoda mobil telefonlardan 
foydalanuvchilar soni 2005 yilda 2 milliarddan ortiq bo‘lsa, 2016 yilda 
foydalanuvchilar soni 7 milliarddan oshgan, ya’ni abonentlar dunyo 
aholisi soni bilan teng. Bu borada, O‘zbekiston aholisining 98,4 %i mobil 
telefonlarga ega. Shu bilan bir qatorda, ularning nafaqat soni, balki 
Internet orqali ma’lumot uzatish tezligi, sifati va qamrovi ham sezilarli 
6
http://www.internetworldstats.com/stats.htm (мурожаат санаси: 25 ноябрь 2019 йил) 
7
Халқаро электралоқа иттифоқининг 2017 йил 31 июлдаги статистик ҳисоботидан. Қаранг: 
http://www.itu.int/ru/mediacentre/Pages/2017-PR37.aspx 
8
http://www.internetworldstats.com/stats3.htm (мурожаат санаси: 26 ноябрь 2019 йил) 

---

143 
darajada ortgan. 2016 yil holatiga ko‘ra dunyo aholisining 84 %i 3 G – 
mobil telefonlarning internetga chiqish imkoniyatini beruvchi uchinchi 
avlodidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Mazkur avlod tezligi 
ma’lumotlarni yanada tez yuborish imkoniyatini ochib berdi. Bunday 
shiddatli o‘sish hozirda o‘z domiga yoshlarning 70 % ini qamrab olgan. 
O‘z navbatida, mobil telefondan 5-17 yoshdagi foydalanuvchilar 
rivojlangan mamlakatlarda 39 %, rivojlanayotganlarda 17 % 
ko‘rsatkichga ega. 18 yoshdan oshganlarga nisbatan 90-95% ni tashkil 
etadi. Dastlab, mazkur ikki vosita alohida Internet, mobil telefon sifatida 
foydalanilgan bo‘lsa, texnologiyaning shiddatli rivojlanishi va turli 
dasturlar (muloqot, video va b.) bilan boyitilishi endilikda, ulardagi 
jarayonlar kibermakonda bo‘lib o‘tmoqda, deb e’tirof etiladi. Mazkur so‘z 
atama sifatida raqamli texnologiyalardan tashkil topgan global axborot 
makonini ifodalash uchun ishlatiladi. 
Dunyo aholisi endilikda, internetga ulanish bilan cheklanmay, unda 
faoliyat olib bormoqdalar. Yangi texnologiyalarning hayotimizga shiddat 
bilan kirib kelishi o‘zining ijobiy jihatlari barobarida, salbiy jihatlarini 
ham namoyon qilmoqda. Mobil telefonlar yoki onlayn o‘yinlar, 
dunyoqarashi to‘liq shakllanib ulgurmagan bolalar va o‘smirlarni 
kibermakon orqali tahdidlar va zo‘ravonliklarga duch kelish hollarining 
o‘sishiga sabab bo‘lmoqda. 
Kibermakonda insonlarning ijtimoiy hamkorligi bir qator omillar 
ta’siri ostida Real hayotdagidan o‘zgacha tus oladi. Ularning amallari va 
aytayotgan so‘zlari kundalik hayotdagi faoliyatiga doim ham mos 
kelavermaydi. Insonlar o‘zlarining kibermakondagi xatti-harakatlari Real 
hayotda qandaydir oqibatlarga olib kelishi haqida biron so‘z aytmaydilar. 

---

144 
Ular haqiqiy hayotda boshqa yo‘lni tutsalar-da, onlayn muloqotda voqea 
va ma’nolarni umuman o‘zgacha talqin qiladilar. Kibermakonda 
harakatlanuvchi inson tasavvurida hayot tasavvurlarining buzilishi yuzaga 
kelishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, endi o‘rganayotgan hamda 
tanqidiy tahlil qobiliyati shakllanmagan bolalar va o‘smirlarda chuqur 
asoratlarni keltirib chiqaradi. Kibermakondagi ijtimoiy hamkorlikning bu 
qirralari bolalar va o‘smirlarga tahdid soladi. 
Kibermakonda bolalar va o‘smirlar yig‘iladigan ko‘plab makonlarni 
uchratish mumkin. Ular esa, o‘z navbatida, zo‘ravonlikni maqsad qilib 
qo‘ygan kimsalarga imkoniyatlar keng ochilishiga muhit yaratib, bolalar 
va o‘smirlarga psixologik va jismoniy zarar etkazishga xizmat qilmoqda. 
Ba’zi g‘arazli kishilar tarmoqlar orqali muloqotga kirishgan yoki 
tarmoqlar orqali himoyasizligi ma’lum bo‘lgan bolalar va o‘smirlar bilan 
uchrashish maqsadida uzoq masofalarni bosib o‘tishga ham tayyor 
bo‘ladilar.
Virtual olamda bolalarga nisbatan xavfning ortishi bevosita axborot 
kommunikasiya texnologiyalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi bilan 
bog‘liq. Bola bir necha soat, kun yoki hafta davomida ko‘pchilik boshqa 
o‘yinchilar uchun onlayn fantaziya-o‘yinning amaldagi ijrochisi bo‘ladi. 
Mutaxassislarning fikricha, bolaning o‘yin bilan shiddatli qiziqishi uning 
virtual olam va Real hayotni aralashtirib yuborishiga olib keladi. Quyidagi 
misollar buning amaliy tasdig‘idir: 2005 yilning yanvarida Xitoyda 13 
yoshli bola ko‘p vaqtini virtual makonda o‘tkazishi natijasida virtual 
dunyoni Real hayotdan ajrata olmay o‘z joniga qasd qilgan.
Buyuk Britaniyada bola «chat»da tanishgan tengqurlari bilan o‘zaro 
muloqotda turli shaxslar nomidan ish tutgan. Ikkinchi bola har bir 

---

145 
«personaj» bilan suhbatlashib chiqib, ularning «tarix»iga butunlay 
ishongan. Oxir-oqibat birinchi bola ikkinchi bolani uni o‘ldirishga harakat 
qilib ko‘rishga chaqirgan, natijada esa u o‘zining o‘limiga ikkinchi 
bolaning qotilligi orqali erishgan. 
Yaponiyada 11 yoshli qiz dugonasi bilan onlayn muloqotda urishib 
qolganidan so‘ng unga tig‘sanchib qo‘ygan. Surushtiruv natijasida 
ma’lum bo‘lishicha, o‘quvchilarga tarmoqda muloqot qilishning texnik 
jihatlari o‘rgatilgan, ammo kibermakonda qanday muloqot etikasiga amal 
qilish kerakligi o‘rgatilmagan. Pedagog-psixologlarning ta’kidlashicha, 
kishilar shaxsiy muloqotda aytmaydigan so‘zlarini virtual makonda 
aytadilar, bahslar sur’ati tez jiddiylashadi. Muloqot jarayoni esa ovoz 
ohangini eshitish yoki yuz ifodasini ko‘rish imkoniyati yo‘qligi sababli 
qiyinlashadi. Bunday holat nafaqat bolalar o‘rtasida, balki kattalarda ham 
kuzatilgan. Xitoyda bir inson onlayn o‘yinda yutib olgan «qimmatli 
sovg‘a» hisoblanadigan virtual qilichni o‘g‘irlagani uchun boshqa bir 
kishini o‘ldirib qo‘ygan. 
2016 yilda MDHning qator mamlakatlari, xususan, Ukraina, 
Qozog‘iston, Rossiya va Qirg‘izistonda «ko‘k kit», «tinch uy» kabi onlayn 
o‘yinlar natijasida o‘smirlar o‘rtasida o‘z joniga qasd qilish holatlari 
ko‘paygan. 
2017 yil 31 mart holatiga ko‘ra, Toshkent shahrida maktab, kollej va 
liseylarda o‘tkazilgan tekshiruvlar jarayonida virtual suiqasd o‘yinlari 
ishtirokchisi bo‘lgan 36 nafar yosh aniqlangan. 
Yuqoridagi misollar kibermakonda bo‘lib o‘tayotgan jarayonlar 
faqatgina bir davlat, millat farzandlari uchun xavfligina emas, balki 

---

146 
Birlashgan holda bunday tajovuzlarga qarshi kurashish taqozo etilishining 
yorqin misoli bo‘la oladi. 
Din niqobi ostida turli buzg‘unchi g‘oyalarni tarqatishga 
mo‘ljallangan terrorchilik ruhidagi saytlar hamda ijtimoiy tarmoqlar ham 
dinni o‘rganishga intilishi kuchli yoshlarni o‘z domiga tobora shiddat 
bilan tortib bormoqda. Islom dinini niqob qilib olgan buzg‘unchilar o‘ta 
nozik va hassoslik bilan yondashish talab etiladigan «takfir», «jihod», 
«hijrat», «shahid», «xalifalik», «bay’at» kabi tushunchalarni turli 
shaxslarning fatvolariga tayangan holda Internet saytlarida o‘z manfaatlari 
yo‘lida noto‘g‘ri talqin etmoqdalar. O‘zlari o‘z yurtlaridan kechib, 
Islomning barcha arkonlari emin-erkin ado etilayotgan yurtlardagi 
yoshlarga Vatanni tark etishga hamda unga qarshi qurol ko‘tarishga 
targ‘ib qilmoqdalar. Holbuki, kindik qoni to‘kilgan yurtiga qarshi qurol 
ko‘tarish yoki tinch aholiga qarshi isyon ko‘tarish Islom dini ta’limotiga 
butunlay zid ekani barchaga ma’lum. Bunday yot g‘oyalarni targ‘ibot 
quroli sifatida ijtimoiy tarmoqlardan ham unumli foydalanilyotganiga 
guvoh bo‘lish mumkin.
G‘arazli maqsadni amalga oshirishda hech narsadan tap 
tortmaydigan kimsalarning, hatto Alloh kalomi va hadisi shariflarni ham 
o‘z egri yo‘llariga moslab talqin qilishdek qabih ishlariga aldanib 
qolmaslik zarur. Ular o‘zlarini taqvodor ko‘rsatib, asossiz da’vosini 
«Alloh shohid», deb isbotlashga urinadilar.
Yoshlarning yangi bilimlarni o‘rganishga qiziquvchanligidan 
foydalangan holda terrorchilik ruhidagi guruhlar o‘z domiga ilinishining 
ineterfaol usullari yordamida global tarmoq orqali qo‘lbola bombani 
yasash, ko‘pchilikka talafot etkazish uslublarini muttasil audio, video va 

---

147 
elektron kitob shaklida joylashtirib boradilar. Bunda terrorchilik ruhidagi 
veb-saytlariga ko‘p kiradigan odamlarni kuzatib, o‘rganib, ular bilan 
aloqaga kirishadilar. Ba’zida esa turli mazmundagi chatlar va forumlarda 
«o‘tkir» munozarali masalalarni onlayn muhokama etadilar hamda 
o‘zlariga o‘xshash fikrlaydigan yoshlarni o‘z saflariga kiritishga saralab 
olib, ular bilan do‘stona aloqa o‘rnatadilar.