Kibermakondagi diniy

3. Virtual diniy jamoalarning kelib chiqishi. «Uchinchi to‘lqin» 
kitobi muallifi E. Toffler insoniyat birinchi (primitiv hayot tarzi) va 
ikkinchi 
(industrial) 
to‘lqinlarni 
boshdan 
kechirib, 
uchinchi 
(postindustrial) to‘lqinga qadam qo‘yganini ta'kidlaydi. Bu davrda diniy 
jamoalar to‘g‘risidagi qarashlar ham o‘zgarishlarga yuz tutadi. Tarix va 
teologiya professori g. Snayder 1995 yildayoq «bugungi zamin: dunyo 
ruhi uchun kurash» kitobida virtual jamoa haqida atroflicha so‘z yuritgan. 

---

76 
Uningcha, 1990-yillar avvalida interaktiv kompyuter tarmoqlarining 
shiddat bilan o‘sishi elektron diskussiya guruhlarini shakllantirgan. 
Bunday guruhlarda insonlarni makon emas, texnologiya va mushtarak 
qiziqishlar birlashtirgan. Ularda makon, ijtimoiy mavqe, millat, irq, jins 
hech qanday ahamiyatga ega emas. Texnologiyalarning taraqqiy etishi va 
kompyuter ekranida suhbatdoshning tirik suratiga qarab muloqotga 
kirishish natijasida bu jamoalar ham kengayib boravergan. Snayder 
fikricha, turli mintaqa va madaniyat sohiblarining muloqotga kirishishi va 
o‘zaro diniy jamolarni hosil qilishi o‘rtadagi «devor»larning qulashiga 
olib kelib, kanadalik faylasuf M. Maklyuen ta'riflagan global qishloqni 
yuzaga keltirgan.
Darhaqiqat, bugungi onlayn cherkovlar auditoriyasi – diniy 
jamoalarni turli millat va elat egalari tashkil etadi. Kimdir sog‘lig‘idagi 
muammolar, kimdir cherkov bilan bog‘liq qandaydir yomon xotiralar, 
yana kimdir o‘ta band bo‘lganligi uchun cherkovlarga shaxsan bora 
olmaydi. Biroq diniy e'tiqodi uni kundalik ibodatlarni bajarishga, diniy 
qarashlarini baham ko‘rishi mumkin bo‘lgan insonlarni topishga, uni 
qiynayotgan savollarga javob topishga, yaratgan bilan yuzlashishga, unga 
murojaat qilishga undayveradi. Ana shunda kibermakon unga yuqoridagi 
kabi ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi. Eng muhimi, kibermakon 
qulayligi, soddaligi, rango-rangligi bilan o‘ziga jalb etadi. Onlayn chatlar 
va ibodatlar jarayonida bir-birini mutlaqo tanimaydigan odamlar tanishib 
oladilar, fikr almashadilar, yaqinlashadilar. Shu tariqa virtual diniy 
jamoalar yuzaga keladi. Bora-bora bu jamoalar haftaning muayyan bir 
kuni va vaqtida Internetga kirib, onlayn cherkovlarda turli ibodat va 

---

77 
amaliyotlarni o‘tkazishni odat qilib oladilar. Ba'zilar uchun bu hayotining 
ajralmas qismiga aylanadi.
AQShlik professor S. O‘Liri «Kibermakon muqaddas makon 
sifatida: dinning kompyuter tarmoqlarida tarqalishi» nomli maqolasida 
1990-1993 yillardayoq xristian diniy forumlari (jumladan, “New Age 
Forum”)da shaxsan qatnashgani, chat-rumlarda shunchaki suhbat va 
yozishmalardan tashqari muayyan diniy marosimni birgalikda ado etish 
taklifi bildirilgan e'lonlarni ko‘rganini qayd etgan. Odamlar bir vaqtda 
forumga kirib, rituallarni amalga oshirayotganidan hayratda ekanini bayon 
qilgan. Bir-birini mutlaqo tanimaydigan, turli shaharlarda yashaydigan 
odamlar bir jamoaga birlashib, muntazam ravishda onlayn bajarishiga 
guvoh bo‘lib, bu fenomen haqida nima deb yozish yoki qanday tadqiq 
etishga shoshib qolganini yashirmagan. 
Olim M. Vindxem esa pastor sifatidagi 13 yillik tajribasi va olib 
borgan ilmiy tadqiqoti davomida virtual diniy jamoalarning a'zolarida 
dinning asl aqidasidan, an'anaviy cherkovlardan voz kechishga moyillik 
sezmaganini qayd etgan. Cherkovning sodiq e'tiqod qiluvchilari 
kibercherkov yoxud internetdagi boshqa diniy veb-manbalarga ma'naviy 
olamini boyituvchi, diniy amaliyotlarni qulay vaqt va usulda qo‘shimcha 
bajarish imkoniyatini beruvchi vosita sifatida qarashini ta'kidlagan.
Bugungi kunda diniy jamoalar ibodatlarni birga ado etish bilan birga, 
turli xayriya aktsiyalari, cherkov tomonidan amalga oshiriluvchi turli 
loyihalarda faol ishtirok etishiga guvoh bo‘lish mumkin. Jamoalarning 
yuzma-yuz yoki masofadan turib bo‘lsa-da birgalikda olib borgan 
tadbirlar haqidagi ijtimoiy tarmoqlarda e'lon qilingan postlar, suratlar, 

---

78 
videolavhalar boshqalarda ham qiziqish uyg‘otadi va bunday jamoalar safi 
kengayishiga turtki bo‘ladi.