Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya

OVQAT  HAZM  Q IL ISH   ORGANLARINING 
T U Z IL IS H I,  FUNKSIYALARI  YA 
YOSHG A  O ID  XUSUSIYATLARI 
Ovqat  hazm  qilishning  ahamiyati
O d a m   hayot  faoliyatining  saqlanishi.  m e h n a t   qilishi,  o ‘sishi 
va  rivojlanishi  u c h u n   tashqi  m u h itd a n   ovqat  m o d d a la rin i  qabul 
qiladi.  O vqat  h a z m   qilish  kanalida  ovqat  m e x a n ik   m a y d a la n a - 
d i :  kimyoviy  p a r c h a la n a d i  va  qon g a  s o ‘riladi.
O d a m n i n g   o vqat  h a z m   qilish  kanali  8 — 10  m  u zu n lik d a  
b o ‘lib,  devori  ichki  shilliq,  o ‘rta  m uskul  va  seroz  q av atlard an  
tuzilgan.  M uskul  qavati  ichki  aylana  va  tashqi  uzunasiga  ket- 
g an   m uskul  to la la rid a n   tuzilgan  b o 4 ad i.
O vqat  h a z m   qilish  kanaliga  o g ‘iz  b o ‘shlig‘i  undagi  o rg a n - 
lar,  halq u m ,  qizilo‘ngach,  osh q o zo n ,  ingichka  va  y o ‘g ‘on  ichak- 
lar  va  yirik  b e zlard an   jigar,  m e ’da  osti  bezi  kiradi.  O v q atn in g  
tark ib id a  oqsillar,  yogMar,  uglevodlar.  vitam inlar,  m in eral  tu z - 
lar  va  suv  b o ‘ladi.
Ovqatning  og‘iz  bo‘shlig‘ida  hazm  bo‘lishi
O gkiz bo ‘shlig‘i  og‘iz dahlizi  va  haqiqiy og‘iz b o ‘shlig‘idan  tashkil 
topgan  b o ‘lib,  bu  yerda  tishlar  yordamida  mexanik  maydalanadi, 
so‘lak bezlardan  ishlab chiqarilgan  s o la k  yordamida qisman  kimyo­
viy  parchalanadi,  ovqat  luqmasi  so‘lak  bilan  aralashadi.
O g ‘iz  b o ‘shlig‘i  k o ‘p  qavatli  shilliq  yassi  epiteliya  bilan  q o p ­
langan  b o ‘ladi.  O g ‘iz  b o 'sh lig 'id a  shilliq  qavat  m exanik,  ximik.
146

te m p e ra tu ra   taassurotlariga  ju d a   chidam lidir.  Tishiar  yuqori  va 
past j a g ‘  suyaklariga  m a h k a m la n g a n   b o ‘lib,  bar  bir  tishning  ko- 
ro n k asi,  b o ‘yni  va  ildizi  b o 'la d i.  T ish ,  aso sa n ,  d e n tin   hu - 
ja yralaridan  tuzilgan  b o ‘lib,  usti  qattiq  emal  bilan  qoplangan. 
Tishiar  yuqorigi  va  pastki  jag*  suyaklariga  suyakli  birikadi.
Ovqat  og ‘iz  bo's hlig'ida  chaynalib  tishiar  y o rd a m id a   may- 
dalaniladi.  Og'iz  bo'sh lig 'in in g   atrofida  yirik  va  m ayda  s o ‘lak 
bezlari  b o 4lib,  ulardan  so ‘lak  ishlanib  o g ‘iz  b o ‘shlig‘iga  quyiladi.
Shilliq  so 'lak   bezlari  til  asosida,  v u m s h o q   va  qattiq   tanglay 
va  h a lq u m d a   joylashgan.  Bu  b ezla rn in g   tarkibida  k o 'p   m iq- 
dorda  m u h im   b o'lgan  so'lak  ishlab  chiqariladi.  Til  ostida,  quloq 
ostida  jo y lash g an   bezlar  oqsil  va  tuzlarga  boy  s o 'la k   ishlab 
chiqaradi.  Bir  su tk ad a  katta  o d a m   so 'lak   bezlaridan  1,6  litr 
so 'la k   ishlab  chiqariladi.  S o 'la k n in g   9 8 ,5 —99,5  %  suv,  qolgan 
qismi  shilim shiq  m o d d a   m u h i m   oqsillar  —  fe rm e n tla r  va  turli 
tu z la rd a n   tashkil  top g an   b o ‘ladi.
S o ‘lak  bezlaridan  so'lak  uzluksiz  ajralib  turadi.  S o'lak  shart- 
siz  va  shartli  reflekslar  asosida  ajraladi.  S o i a k   ajratishning  nerv 
m arkazi  u z u n c h o q   miya  va  bosh  miya  katta  yarim   sh arlard a 
joylashgan.  Yutish  m u ra k k a b   fiziologik  j a r a y o n   b o 'lib ,  nerv 
m arkazi  u z u n c h o q   m iy ad a  joy lash g an .  Yutish  ja ra y o n i  nafas 
olish  bilan  b o g ‘liq.  O vqat  luqm asi  c h ay n alib ,  so 'la k   bilan  ara- 
lashgandan  so'n g  silliqlanib  til  y o rd am id a  yutqum ga  o ‘tkaziladi. 
Yutish  v aq tid a  m arkazga  in tiluvchi  til  va  to m o q   nervlaridan 
im p u lsla r  nafas  olish  m a rk a z ig a   b o rib   nafas  o lish n in g   nerv' 
m a rk azin i  to rm o zlay d i.  S o ‘ng  y u tq u m   m uskullariga  im p u lslar 
k e lib ,  o v q a t   l u q m a s i   y u t i l a d i .   O v q a t   y u t i l g a n d a n   s o ‘ng 
q iz ilo ‘n gach,  m e ’daga  o ‘tadi.
Ovqatni  oshqozonda  hazm  bo‘lishi
O s h q o z o n   ovqat  h azm   qilish  kan alin in g   kengaygan  qismi 
hisoblanib  katta  o d a m la rd a ,  retorta  kolbasi  shaklida  b o 'la d i. 
O s h q o z o n n in g   kirish  va  chiqish  qism lari,  tubi  va  katta,  kichik 
aylanalari  farq  qilinadi.  O s h q o z o n   devori  u ch   qav atd an ;  shilliq 
p a rd a ,  m uskul  qavati  va  seroz  q a v a td a n   tuzulgan.
K atta  o d a m la r d a   bir  s u tk a d a   1,5—2  d m 3  o s h q o z o n   shirasi 
ishlab  chiqiladi.  O sh q o z o n   shirasining  9 9 —99,5  %  suv,  0 , 3 —
0,4  %  organik  m o d d a la r   va  tu z la rd a n   iborat.  O s h q o z o n   shirasi
147

kislotalik  xususiyatga  ega  b o ‘lib,  tarkibida  0 ,3 —0,4  %  xlorid 
kislota  saqlanadi  ( 7-rasm ).
Pepsin,  lipaza  o s h q o z o n   shirasining  asosiy  fe rm e n tla rid an  
hisoblanib,  pepsin  oqsillarni  a lb u m o z ,  p e p to n la rg a   p a rc h a la y - 
di„  am ilaza  esa  e m u lsiy a la n g a n   yo g 'larn i  p archalaydi.
7- 
rasm.
  O v q a t   h a z m   q i l i s h   k a n a l i n i n g   s x e m a s i :
/   —  h a l q u m ;  
2  —
  q i z i l o ' n g a c h ;  
3  —
  o s h q o z o n g a   k ir i s h   j o y i ;  
4  —
  o s h q o z o n -  
d a n   c h i q i s h   j o y i ;   5   —  o ln i k k i   b a r m o q   i c h a k ;  
6  —
  o c h   i c h a k ;   7  —  c h a m b a r  
i c h a k n i n g   p a s t g a   t u s h u v c h i   q i s m i ;  
8  —
  c h a m b a r   i c h a k n i n g   s i g m a s i m o n   q i s -  
m i ;   9 —  t o ' g ' r i   i c h a k ;  
1 0 —
  c h u v a l c h a n g s i m o n   o ' s i m t a ;  
11
  —  y o n b o s h   i c h a k ;  
12
  —  k o ‘r i c h a k ;  
13  —
  c h a m b a r   i c h a k n i n g   y u q o r i g a   k o ' t a r i l u v c h i   q i s m i .
148

Turli  ovqat  m oddalariga  turli  m iq d o rd a   sifatli  har  xil  b o ‘lgan 
osh q o z o n   shirasi  ajraladi.  O sh q o z o n   shirasining  ajralishi  nerv  va 
n e yrogum oral  y o ‘lda  boshqariladi.  N erv   y o ‘lida  boshqarilishi 
shartsiz va  shartli  reflekslar asosida  amalga  oshadi.  Ovqat  og‘izga 
tu s h g a n i d a n   s o ‘ng  o g ‘izdagi  r e ts e p to r la r   t a ’sirlan ib   t a ’sirot 
m arkazga  intiluvchi  nervlar  orqali  u z u n c h o q   miyaga  boradi,  u 
yerd an   o shqozon  bezlariga  qo^zg'atuvchi  ta'siro tlar kelib  osh q o - 
z o n d a n   shartsiz  refleks  asosida  shira  ajrala  boshlaydi.
O s h q o z o n   shirasi  n e r v - g u m o r a l   t a r t i b d a   ajra lg a n   o v q a t 
tark ib id a  m o d d a la r   qon g a  s o ‘rilg a n d a n   s o ‘ng  q o n   orqali  o s ­
h q o z o n   bezlariga  kelib  bezlar  faoliyatini  kuchaytiradi.
O v q a t l a n g a n d a n   20 — 30  d a q i q a d a n   s o ‘n g ,  o s h q o z o n  
t o ‘lq in s im o n   qisqarib  ovqat  o s h q o z o n   shirasi  bilan  aralasha 
boshlaydi.
K a tta   o d a m la r d a   aralash  o v q a tla r  o s h q o z o n d a   3 —4  soat- 
d a n   s o ‘ng  o ‘n  ikki  b arm o q li  ic h a k k a   o 4 a d i.  Sut  va  sutli  o v q a t­
lar  o s h q o z o n d a n   ingichka  ic h a k k a   te z  o ‘tadi.
Ingichka  ichakda  ovqat  hazm   boHishi.  In g ic h k a   ichakning 
uzunligi  katta  o d a m g a   6 —7  m ,  d ia m e tri  2,5  sm   b o ‘ladi.  I n ­
gich k a  ichak  u c h   qavatdan:  shilliq,  m uskul  va  s e ro z d a n   tu z il­
gan.
In g ich k a  ich ak   o ‘n  ikki  b a rm o q li  ichak,  o c h   ichak  va  y o n - 
bosh  ichaklariga  b o 4 in a d i.  In g ic h k a   ich ak n in g   shilliq  qavatida 
j u d a   k o ‘p  m i q d o r d a   v o rs in k a la r  jo y la s h g a n   b o ‘lib,  a n a   shu 
vorsinkalar hisobiga  ingichka  ichak  yuzasi  8  martaga  ortib,  40 m 2 
yetadi.  0 ‘n  ikki  b arm o q li  ic h a k d a   ovqat  o ‘t  suyuqligi  va  m e ’da 
osti  bezi  shirasi  va  o ‘n  ikki  b a rm o q li  ic h a k   devorlarida  ishlab 
chiqarilgan  ichak  shirasi  t a ’sirida  kimyoviy  p arch alan ad i.  Ichak 
shirasining  9 9 —99,5  %zi  suv,  q o lg a n   qismi  o rganik  m o d d a la r  
turli  xil  f e rm e n tla r  va  tu z la rd a n   tashkil  to p g a n   b o ‘ladi.  Ichak 
shirasining  tarkibida  ferm entlardan  eripsin,  entero k an aza,  lipaza 
va  a m ila z a   ferm en tlari  va  turli  tu z la r  b o ‘ladi.  O vqat  asosan 
in g ich k a  ichak  devorlaridagi  shilliq  qavatiga  tegib  turib  p a r ­
ch a la n a d i.  Bir  sutkada  1 — 1,5  litr  ingichka  ichak  shirasi  ishlab 
chiqariladi.  Ic h a k   shirasi  ishqoriy  xususiyatga  ega.
M e ’da osti bezi.  Bu  bez  qorin  b o ‘shlig‘ining  yuqori  b o ‘limida, 
m e ’d a n in g   yoki  o s h q o z o n n in g   o rq a sid a   joylashgan.  Bezning 
vazni  6 0 —80  g,  uzunligi  20  sm.  U  u c h   qism dan:  b o s h c h a ,  ta n a
149

va  d u m   qism idan  iborat.  Bezning  boshchasi  o 'n   ikki  barm oqli 
ichak  egriligiga jo y lash g an   boMib.  d u m   c h a p   buyrak  va  talo q q a 
taqaladi.  M e ’da  osti  b ezin in g   y o ’li  o ‘n  ikki  b a rm o q   ic h ak n in g  
o rq a   devoridagi  u m u m iy   o 't  yoMi  bilan  birgalikda  ochiladi. 
M e ’da  osti  bezi  ovqat  h a z m   qilishda  m u h im   o 'r in n i  egallay- 
digan  shira  ishlab  chiq arad i.
M e ’da  osti  bezi  refleks  va  nerv  g u m o ral  y o 'lid a   shira  ishlab 
chiqariladi.  M e ’da  osti  shirasining  98,7  %  suv  boMib,  qolgan 
qismi  turli  oqsillar  va  tu z la rd a n   iborat.  M e ’da  osti  bezi  shirasi 
ishqoriy  xususiyatga  ega.  S hira  tarkibidagi  eripsin  fe rm e n ti 
a lb u m o z ,  p e n to n la rn i  a m i n o n o m o   kislotalarga  parchalaydi.
Jigar.  Jigar  org an izm d ag i  eng  katta  bez  b o ‘lib,  katta  o d a m ­
da  o g ‘iriig‘i  1.5  kg  keladi.  l i n i n g   asosiy  qismi  o ‘ng  q o b irg ‘alari 
ostid a  ch ap   qismi  esa  c h a p   qob irg 'alari  ostida  joylashgan.  J i ­
gar  t o ‘rt  ЬоЧакка:  o ‘ng  katta,  chap  kichik  d u m s im o n   va  kvadrat 
ЬоЧ ак ка  b o 'lin a d i.  Bu  b o 'l a k l a r   b o y la m la r  orqali  b ir-b irig a 
birikkan.  Jigar  organizm da ju d a   m u h im   ahamiyatga  ega.  U  ovqat 
h a z m   kanalidagi  q o n g a   so 'rilg a n   ovqat  m o d d a la rid a g i  b a ’zi 
zaharli  m oddalarni  zararsizlantiradi,  10  %  qon  g ‘am langan  holda 
saqlanadi.
Yosh  bolalar jig a rid a n   eritrotsitlar  ishlab  chiqariladi,  katta- 
larda  halok  boMgan  eritro tsitlar  t o ‘planadi.  Jigarning  Kuppeer 
hujayralaridan  ishlab  chiqarilgan  o ‘t  ingichka  ichakda  yo g ‘larni 
emulsiyalavdi.  B u n d a n   tash q ari,  jig ar  ta n a   haro ratin i  t u r g ‘un 
s aq lash d a  ishtirok  etadi.
O v q a tlan g an d an   20—30  d a q iq a d a n   s o ’ng,  o ‘n  ikki  barm o q li 
ic h a k k a   o 4   ajrala  b o sh lay d i.  K a tta   o d a m d a   700— 1200  s m 3 
ajraladi.
O v q a t  h a z m   qilish   k a n a l i d a   o v q a t  m o d d a l a r i   m e x a n i k  
kimyoviy  p a rc h a la n ib ,  suvda  erigan  holga  k eltirilgandan  s o ‘ng 
ichak  devorlaridan  q o n to m irla ri  va  lim faga  so 'rila   boshlaydi.
O z u q a   m o d d a la r in in g   oxirgi  m a h su lo tla ri  a so sa n   o c h   va 
y o n b o sh   ich ak lard an   s o kriladi.  Ich a k n in g   shilliq  qav atid a j u d a  
k o Lp  m iq d o rd a   silin d rsim o n   h u jay ralard an   tuzilgan  bir  qavatli 
epiteliya  bilan  q o p la n g a n   vorsinkalar  (tu k ch alar)  joylashgan. 
Surilish  vaqtida  ichak  vorsinkalar  qisqarib,  suv  turli  tuzlar,  ozuqa 
m oddalarin in g   oxirgi  m ah su lo tlar  vorsinkalar  orqali  kapillar  qo n  
to m irlarg a  va  limfaga  o ‘tadi.
150

Y o ‘g ‘on   ichak  d evorlarida  ovqat  m o d d a la ri  asosan  dag'a l 
o'sim lik  m ahsulotlari  p a rc h a la n ad i  va  suv  s o ‘riladi.  Ovqat  h azm  
kanalida  ovqatlar  hazm lan g an d an   s o ‘ng  chiqindi  m o d d a la r  najas 
bo"lib  y o 'g ' o n   ic h a k d a   yig'iladi.  Defekatsiya  akti  m u ra k k a b  
refleks  yo'li  bilan  bajariladi.  Defekatsiya  aktining  nerv  m a r k a ­
zi  orqa  miyaning  3—4  bel  segm entida joylashgan.  T o 'g 'r i  ichak- 
ning  ichki  va  tashqi  sfinterlari  b o ‘lib,  tashqi  sfm ter  ixtiyoriy 
defekatsiyaning  oliy  m arkazi  esa  bosh  miya  katta  yarim   sh a r- 
larning  p e s h o n a   q ism id a  joylashgan.
O vqat  hazm  qilish  organlarining  yoshlik  xususiyatlari.  O n a  
q o rn id a   b o laning  oyligidan  boshlab  sut  tishlarining  hujayralari 
vujudga  kela  boshlaydi.  B olaning  6 —8  oyligidan  boshlab  sut 
tishlari  chiqa  boshlaydi.  Avval  6  oylikdan  kesuvchi  tishiar,  s o 'n g  
it  tishlari  kichik  o z u q a   tishiar  chiqadi.  Sut  tish iar  20  ta  b o ‘lib 
u larn in g   form ulasi  quyidagicha.
Sut  tishlarning  form ulasi  2  i ' 2  2  ta  kesuvchi,  1  ta  qoziq,
2  ta  l i L A   kichik  oziq  tishiar.  Sut  tishiar  7  y o sh id a n   b irin c h i 
katta  oziq  tishi  8  yoshida  birinchi  kesuvchi  tishi,  9  yoshida 
ikkinchi  kesuvchi,  10  y o sh d a   birinchi  kichik  oziq  tishi,  13— 16 
y o sh d a   it  tishi,  11 — 15  yo sh d a  ik kinchi  oziq  tishiar,  18—30 
y o sh d a   u c h in c h i  oziq  tishiar  c h iq a   boshlaydi.
Bolalarning  sut  tishlari  d o im iy   tish iar  bilan  alm ashinishi 
d av rid a  tishlarni  parvarish  qilishni  o ‘rgatish  lozim.  U x lash d an  
avval  tishlarni  tish  c h o 'tk asi  va p o roshogi  bilan  tozalash,  ovqat- 
la n g a n d a n   s o 'n g   o g 'izn i  iliq  suv  bilan  c h a y q a sh   zarur.  Bolalar 
j u d a   sovuq  yoki ju d a   issiq  ov q atlarn i  iste’m o l  qilishi  tishi  bilan 
qattiq  narsalarni  m aydalashi  tavsiya  etilm aydi.
B olalarning  yoshi  ortishi  bilan  o s h q o z o n n in g   hajm i  ortib 
boradi.  O s h q o z o n n in g   h ajm i  yangi  tu g 'ilg a n   b o la la rd a   30—45 
s m 3,  1  yo sh d a  4 0 0 —500  s m 3,  2  yosh  oxirida  6 0 0 —700  s m 3,  6 — 
7  y o sh d a   950— 1100  s m 3,  10— 12  y o sh d a   1500  s m 3  b o 'la d i.
Bolaning yoshi  ortgan  sari  osh q o zo n n in g   shakli  h a m   o'zgarib 
boradi,  y a ’ni  tug'ilgan  bolada  2  y o sh g ach a  o sh q o z o n n in g   shakli 
n o k s im o n ,  7  yoshda  kolba  shaklini  oladi.
Y osh  bolalard a  o s h q o z o n n in g   shilliq  qavati  nozik  b o 'lib , 
j u d a   k o 'p   kapillar  q o n to m irla ri  bilan  t a ’m inlan g an .
O s h q o z o n   b e z la rid a n   ishlab  c h iq a rilg a n   s h ira n in g   h a z m  
qilish  kuchi  va  kislotalik  xususiyati  a n c h a   past  bo 'lad i.

Bolalar  o s h q o z o n   shirasining  tarkibida  —  pepsin ,  xim ozin, 
lipaza,  am ilaza  va  b o sh q a   b a rc h a   fe r m e n tla r   uchraydi.  Lekin 
bu  fe rm e n tla r  konsentratsiyasi  ju d a   kam   b o 'la d i.
Bolaning  bir  yoshiga  sutdagi  oqsillarga  t a 's ir   etu vchi  xi­
m o z in   ferm e n tin in g   aktivligi  yuqori  boMadi.  B olaning  yoshi 
ortishi  bilan  lipaza  f e rm e n tin in g   aktivligi  h a m   ortib  boradi. 
B o la n in g   yoshi  ortishi  bilan  o s h q o z o n n i n g   harakatlari  h am  
o ‘zgaradi.
B o la  b ir  y o s h g a c h a   to M g u n c h a   i c h a k   j u d a   te z   o 's a d i .  
10—-15  y o s h d a   o ksishi  y a n a   te z l a s h a d i .   B o l a l a r d a   i c h a k n i n g  
u z u n l i g i   t a n a s i g a   n i s b a t a n   k a t t a   i c h a k n i n g   u z u n l i g i   4 ,5  
m a r t a ,   k o ‘k ra k   y o s h id a g i  b o l a l a r d a   esa  6  m a r t a   o r t i q d i r .  
B o l a n i n g   ilk  y o s h lig id a   i n g i c h k a   ic h a k   d e v o rid a g i  v o r s i n k a ­
la r,  s h i r a   a j r a t u v c h i   b e z l a r ,  m u s k u l l a r   y ax sh i  r i v o j l a n m a -  
g a n   b o ‘ladi.  B o l a l a r n i n g   y o sh i  o r tis h i  b ila n   i c h a k   s h i r a s i ­
n in g   m i q d o r i   va  f e r m e n t l a r i n i n g   k o n s e n t r a t s i y a s i   o r tib   b o ­
r a d i .   B o l a n i n g   y o s h i   o r t i s h i   b i l a n   m e ’d a   o s ti  b e z i n i n g  
o g ‘irligi  va  u z u n lig i  o r t a d i .  12  y o s h d a   m e ’d a   osti  b e z i n i n g  
u z u n lig i  k a tta   o d a m n i k i g a   t e n g l a s h a d i .  B o la n in g   y o sh i  o r t i ­
shi  b i l a n   m e ’d a   osti  b e z i  s h i r a s i n i n g   m i q d o r i   o r t i b ,  h a z m  
q i lis h   k u c h i  o ‘z g a rib   b o r a d i .  B o l a n i n g   y o sh i  o r t i s h i   b ila n  
j i g a r n i n g   h a j m i ,  o g ‘irligi,  tu z ilis h i  o 'z g a r i b   b o r a d i .  Y a n g i 
t u g ‘ilgan  b o la d a  j i g a r n i n g   o g ‘irligi  130  g,  2 —3  y o s h d a   460  g, 
5 —6  y o s h d a   665  g,  6 — 7  y o s h d a   675  g,  8 — 9  y o s h d a   720  g,
12  y o s h d a   1130  g,  16  y o s h d a   1260  g.
Yangi  tu g ‘ilgan  bolalarda  ovqat  m o d d alari  o sh q o z o n d a n   kat- 
talam ik id an   yaxshi  so ‘riladi.  Bolaning yoshi  ortishi  bilan  s o ‘rilish 
k a m a y a  boradi.  Yangi  tu g ‘ilgan  bolalarning  ichagidan  to 'liq   par- 
c h a l a n m a g a n   oqsillar  so'riladi.  B o lalard a  ic h a k d a n   a m in o k is - 
l o t a l a r   va  u g l e v o d o r o d l a r n i n g   s o ‘rilis h i  k a t t a   o d a m d a g i  
s o ‘rilishiga  nisbatan  tez  b o ‘ladi.  B olaning  yoshi  ortishi  bilan 
s o ‘rilish  kam ayib  boradi.  T ashqi  m u h itn in g   yuqori  te m p e r a t u -  
ra  sharoitida  bolalarning  ovqatlanish  vaqti  va gigiyenasiga  e ’tibor 
berilishi  kerak.  Issiq  sh aro itd a  ilk  yoshdagi  va  b o g lc h a   yoshidagi 
b o la la rd a   yo g ‘larning  h a z m i  qiyinlashadi,  c h u n k i  yuq o ri  h a ro - 
r a td a   o s h q o z o n ,  ichak  va  m e ’da  osti  b e z id a n   shira  ajralishi 
keskin  kam ayib  ketadi.
152

MODDALAR  УА  ENERGIYA  A LM ASH INUV I, 
OVQATLANISH
Moddalar  almashinuvi  va  uning  organizm 
hayot  faoliyati  uchun  ahamiyati
M oddalar  almashinuvi.  M oddalar  almashinuvi  deganda  hayot 
u c h u n   zarur  hazm   m ahsulotlarining  ichakdan  so'rilishi  va  bu 
mahsulotlami  o ‘zlashtirilishi tushuniladi.  Moddalar almashinuvi bola 
o'sishi,  yangi  t o ‘qimalami  paydo  boMishini  ta ’minlaydi.  Organizm 
tarkibiga  kiradigan  m oddalar  uzluksiz  ravishda  yangilanib  turadi.
O rg a n iz m d a g i  h u ja y ra   va  t o ‘q i m a l a r d a   d o im iy   rav ish d a 
m o d d a la r   va  energiya  a lm ash in u v i  sodir  b o 'lib   turadi.  O vqat 
b i l a n   q a b u l   q i l i n g a n   o q s i l ,   y o g ‘ ,  u g l e r o d l a r   h u j a y r a   va 
t o 'q im a la r n i  hayot ja r a y o n id a   am in o k islo ta ,  glitserin,  y o g ‘  kis- 
lotalari  va  q a n d g a   p a rc h a la n a d i.  Bu  m o d d a la r n in g   bir  qismi 
h ujayralarda  q a y ta d a n   yangi  hujayralarni  hosil  b o 'lis h i  u c h u n  
sarflanadi.  Bir  qism i  esa  yonib  energiya  hosil  qiladi.
O rg a n iz m d a   sodir  b o 'la y o tg a n   assimilatsiya  va  dissimilatsi- 
ya jarayonlari  bir-biriga b o g ‘langan.  Oqsil,  yo g ‘,  uglerodlar  h u ­
ja y ra   o k sid la n g a n d a   turli  m iq d o r d a   kislorod  yutilib,  turli  m iq- 
d o r d a   k a rb o n a t  angidrid  gazi  ajralib  chiqadi.  Y utilgan  kislorod 
gazini  chiqarilgan  k a rb o n a t  a ngidrid  gaziga  b o i g a n   nisbatini 
nafas  koeffitsiyenti  deyiladi.
N a fa s  koeffitsiyenti  uglevodlar  p a r c h a la g a n d a   1,  y o g 'la rd a
0,7,  oqsillarda  0,8  ga  teng.
O d a m l a r n i n g   k u n d a lik   o v q a t i n i n g   ta rk ib id a :  sut  va  sut 
m ah su lo tlari  yuqori  fiziologik  q im m a tig a   ega  b o ‘lib,  tarkibida 
o so n   o 'z lash tirilad ig an   oqsillar  va  yo g 'lar,  vitam in lar,  tu zlarni 
saqlaydi.
T u x u m ,  g o ‘sht,  baliq,  jigar:  b u la r  o rg a n iz m n in g   o ‘sishi  va 
rivojlanishi  u c h u n   zarur b o'lgan  oqsillar,  m ineral  tu zlarni  o 'z id a  
saqlaydi.
B oshoqli  o ‘sim lik  m a h s u lo tla r i  ta rk ib id a   k o 'p   m i q d o r d a  
uglevodlar  m ineral  tuzlarni  saqlab,  o vqatlar bilan  birga  iste’mol 
qilinadi.
Turli  m eva  va  sabzavot  m ah su lo tlari  v ita m in la r,  m ineral 
tuzlarga  boy  b o 'lib ,  m azali  o v q atlar  hisoblanadi.
153

Y og'lar  asosiy  energiya  m an b ai  b o 'lib ,  b a 'z i  vitam in larn i 
saqlaydi,  m u h im   plastik  a h am iv atg a  ega.  S h a k a r v a   turli  shirin- 
liklar  uglevodlarga  boy.
Oqsillar  hujayra  tarkibiga  kiradigan  m u h im   m o d d a   hisobla- 
nadi.  B olaning  o 'sis h i,  rivojlanishi  bola  o rg a n iz m ig a   yetarli 
oqsillarning  kirishi  bilan  bog'liq.  Oqsillar  a m in o k islo ta la rd a n  
tuzilgan  b o'lib,  m u ra k k a b   o rganik  b irik m a  hisobianadi.
Oqsillar  tark ib id a  1  %  azot  saqlanadi.
O vqat  bilan  o rg a n iz m g a   kirgan  oqsillar  to 'liq   q im m a tli  va 
t o 'liq   q im m a tsiz   oqsillarga  b o 'lin ad i.
T o 'liq   qim m atli  oqsil  deb,  sintez  qilish  u c h u n   zarur  bo'lgan 
barcha  aminokislotalami  o'zida saqlagan  oqsillarga aytiladi.  To'liq 
q im m a tli  oqsillar  tarkibiga  o rg an izm n in g   o'sishi  u c h u n   zarur 
b o 'lg a n   lizin,  triptofan,  tirozin,  pepsin,  izoleysin,  gistidin,  arginin, 
valin,  metinonin, fenilaanin  aminokislotalari  kiradi.  Bu  am in o k is­
lotalardan  b o sh q a   am inokislotalar  va  g a rm o n la r  hosil  bo'ladi. 
Biologik to'liq qimmatsiz  oqsillar deb  tarkibida  sintez qilish  uchun 
z aru r  am inokislotalardan  birontasi,  b o 'lm a g a n   oqsillarga  aytila­
di.  T o 'liq  qimmatli  oqsillarga go'sht,  tuxum   va  sutning tarkibidagi 
oqsillar  kiradi.  T o 'liq   q im m atsiz  oqsillar  o'sim lik  m ahsulotlari 
loviya,  m osh,  n o 'x a t  va  boshqalar  tarkibida  bo'ladi.
K atta  o d a m   yengil  ishlar  bilan  s h u g 'u ll a n g a n d a   bir  sutkalik 
oqsil  n o rm asi  h a r  kg  og'irligi  u c h u n   1 — 1,5  g  bo'lishi  kerak. 
B olaning  1—3  yosh id a,  4 —4,5  g,  3 —7  yoshida  3—3,5  g,  7— 11 
y o sh id a  3  g,  11 — 14  y o sh id a   2,5  g  bo'lishi  lozim .
A garda  b o la la rd a   oqsillar  ye tish m a sa   bola  o 's is h d a n   o rq a d a  
qoladi.  N erv   sistem asin in g   q o 'z g 'a lu v c h a n lig i  kam ayadi,  aqliy 
faoliyati  susayadi  va  h o k a z o .  Oqsillar  o r tiq c h a   bo'Isa,  nerv  sis- 
te m a s i,  jigar,  b u y r a k la r n in g   funksiyasi  buziladi.  U g le v o d la r 
o d a m n i n g   h a y o tid a   asosiy  energiya  m a n b a i  h isobianadi.  Q o n -  
dagi  glukoza  m iq d o ri  0 , 1 —0 , 1 2 %   b o 'la d i.  U g lev o d lar  ichak 
d e v o rla rid a n   m o n o s a x a r id la r   h o lid a   so'riladi.  M o n o s a x a r id -  
lardan jig a rd a   g lukoza  sintezlanadi.  Jig ard a  m u sk u lla rd a   gliko- 
gen  zaxirasi  saqlanadi.  1  g  uglevod  y o n g a n d a   4,2  kkal  energiya 
ajralib  chiqadi.
Bir  sutkalik  en erg iy a n in g   56  %  uglevodlar  hisobiga  b o 'la d i, 
bolalarning  org an izm i  q o n d a   q a n d n in g   foizi  ortib  ketishiga  n is­
b a ta n   chidamliligi  yuqori.  B o sh q ach a  aytganda,  q a n d n in g   m i q ­
dori  2  m a rta   o rtiq   b o 'Isa   h a m   ular  org an izm i  k asallanm aydi.
154

Katta  odam   uchun  uglevodlaming  bir sutkalik  miqdori  400— 
500  g.  Bolalarga  uglevodlar  m iqdori  tan asin in g   kg  og'irligiga 
qarab  belgilanadi.  U g le v o d la m in g   bir  sutkalik  m iq d o rin i  1 — 
1,5  yoshda  160—-175  g,  1,5—3  y o sh d a   2,25  g,  3 —5  yoshda 
260  g,  5—7  yoshda  280  g,  7— 11  y o sh d a   345  g,  11 — 15  yoshda 
438  g  belgilanadi.
Y o g 'la r   o r g a n iz m d a   h u ja y ra   tark ib ig a  kiradi,  plastik  m a ­
terial  b o 1 lib  h is o b la n a d i.  U g le v o d la r d a n   o r g a n i z m d a   y o g 'la r  
s in te z la n a d i.  Y o g 'la r  ic h a k   d e v o rla rid a n   glitserin,  y o g 1  kis- 
lotalari  holida  s o wrilib jigarga  boradi.  O rtiq c h a   yog'  teri  ostida, 
yurak,  buyraklar  a tro fid a   zaxira  b o 'lib   saqlanadi.  O r g a n iz m d a  
zapas  yo g ‘lar  sovuqda,  o c h   q o lg a n d a   energetik  m aterial  b o 'lib  
x iz m a t  qiladi.  0 ‘simlik  va  mol  y o g ‘i  9 7 —98  %  o 'z la s h tirila d i, 
q o ‘y  yog'i  90  %  o ‘zlashtiriladi.  Bir  s u tk a d a   katta  o d a m   u c h u n  
o ‘rta  h is o b d a   100  g  y o g 1  kerak.  I s te ’mol  q ilin g an   y o g ‘ning 
7 0 —75  %  hay v o n ,  2 5 —30  %  o ‘sim lik  y o g 'id a n   ib o ra t  b o 'lis h i 
kerak,  6  oylikdan  4  y o s h g a c h a   b o ‘lgan  b o la la r n in g   h a r   kg 
o g ‘irligi  3 ,5 —4  g,  m a k t a b g a c h a   yoshdagi  b o la la rn in g   h a r  
kg  og'irligi  u c h u n   2 —2,5  g  yog'  zaru r.  Y o g i a r   y e tis h m a s a  
b o la  ozib  ketadi.  O r g a n iz m n in g   i m m u n i t e t   qobiliyati  k a m a ­
yadi.
B olalar  org an izm i  o 'su v i  o rg a n iz m   b o ‘lgani  u c h u n   m ineral 
tuzlarga  talabi  o g ‘irligiga  n isb atan   a n c h a   yuqori  b o 'la d i.  Bola 
o r g a n iz m id a   natriy,  kaliy,  m agniy,  xlor,  kalsiy  u shlanib  q o l a ­
di.  M ineral  tuzlarning  bir  sutkalik  m iqdori  katta  o d am d a:  natriy 
4 —6,  kalsiy  1  g,  kaliy  3  g,  fosfor  1,5  g,  te m ir  15—30  mg  bo'lishi 
kerak.
B olalarda  skelet  va  nerv  t o ‘q im a la rin in g   o'sishi  u c h u n   kal­
siy,  fosfor tuzlari  zarur.  Bolaning  bir yoshgacha  va jinsiy balog‘at 
y o sh id a   organizm i  kalsiyga  talabi  yuqori  b o ‘ladi.
M a k ta b   yoshida  b o lalard a  fosforga  bir  sutkalik  talabi  1,5— 
4,0  g  fosforning  30—35  %  bola  o rg a n iz m id a   saqlanib  qoladi. 
M a k ta b   yoshidagi  b o lalarn in g   te m irg a   b o ‘lgan  talabi  15—30 
mg,  natriyga  4 —5  g,  kaliyga  2 —3  g  bo 'lad i.
Bolalar organizm ini  turli  mineral  tuzlar bilan  t a ’m inlashning 
asosiy  m an b alari  turli  ovqatlar:  sut,  tu x u m ,  g o 's h t,  m eva,  sab- 
zavot  va  b o sh q a la r  hisoblanadi.
Bolaning  o'sishi  va  rivojlanishi  o rg a n iz m n i  yetarli  d arajada 
suv  bilan  t a ’m in lash g a  bog'liq.  K o 'k r a k   yoshidagi  b olalarning
155

sutkalik  o 'sis h m i  72  %  suv,  12  %  y o g ’lar,  2—4%  m in eral  tuz- 
iar  uglevodlar  hisobiga  b o 'la d i.  O d a m   o rg a n iz m id a   suvning  bir 
qismi  oqsillar  bilan  b o g 'la n g a n   h o ld a,  k o 'p c h ilik   qismi  turli 
m o d d a la rd a   suv  eritm alari  holida  bo 'lad i.
T ashqi  m u h itd a g i  o d d iy   h a ro ra t  va  n a m lik d a   o d a m n i n g  
sutkalik  suv  balansi  ta x m in a n   2 ,2 —2,8  1.  O rg an izm   bir  su tk ad a 
siydik,  1,5  1  te r  bilan  4 0 0 —600  ml  suv  y o ‘qoladi.  Y uqori  h a ­
rorat  sharoiti  va  suv  a lm ash in u v i  bu zilg an d a  o rg a n iz m   k o ‘p 
suv  y o ‘qotadi.
B olalarning  v ita m in la rg a   b o 'lg a n   ehtiyoji.
Bolalar  o rg a n iz m i  u c h u n   oqsil,  yog',  uglevodlar,  m ineral 
tu z la r  va  suvdan  ta sh q a ri  v ita m in la r  h a m   zarur.  V ita m in la r 
energiya  berm ay d i,  kimyoviy  tabiati  jih a tid a n   org an ik   birik- 
m alarni  tashkil  etadi.  V itam in lar  o rg an izm n in g   o ‘sishiga,  m o d ­
dalar  alm ashinuviga  va  organizm -fiziologik  holatiga  t a ’sir  etadi.
V ita m in la r  o ‘simlik  va  h ayvon  m a h s u lo tla rid a   k o ‘p  b o 'lib , 
ular  lotin  harflari  bilan  belgilanadi.  M a sa la n ,  A .B . C . D . P P   va 
b o s h q a   v ita m in la r  sh u la r  ju m la s id a n d ir.