Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya
Download 93.45 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Fiziologiyaning rivojlanish tarixi.
- Abu Nosir M uham mad Al-Forobiy
- R. Dekart refleksni kashf etdi. Lekin «refleks» iborasini o ‘ziga kelsak, uni XVIII asr oxirida chex olimi G. Proxaski
- I. M. Sechenov, I. P. Pavlov, S. P. B ot kin, A. A. Ostroumov, V. M . Bexterevlar
- E. Veberlar
- V. P. Babkin, L. A. Orbeli, К. M . Bi- kov, I. P. R azenkov, P. K. Anoxin
- S. London, I. N. Razenkov, G. K. Shligin
- A. A. Leonova, A. R. Luriya, N. D. Levitova, B. G. Ananev, A. A. Morkosyan, S. N. Speranskiy
- Yanda, Y. Kapalin, I.
- E. F. Polyakov
- A. I. Izrail
- A. Yu. Yunusov, A. S. S o diqov, G. F. Korotko, Yu. A. Shcherbakov, K. R. Rahimovlar
- A. Z. Zohidov
Yu. M. Borodin nerv tizimini, N. K. Ahmedov, X. Z. Zohidovlar nerv tizimining embriologik taraqqiyotini o ‘rgandilar. 0 ‘zbek olimlari tomonidan o ‘zbek tilida darsliklar, anatomik atlas yaratildi. 10 Fiziologiyaning rivojlanish tarixi. O d a m ning hayot faoliyatini o'r g an ish eram izdan avval yashab, ijod etgan olimlar tom onidan o'rganilgan. Juda qadim zamondan boshlab Yunon, Xitoy, Hindiston, Misrda tibbiyot fanlariga qiziqish katta boMgan, ular funksiyalar t o 'g ‘risidagi ilk tushunchalarga asos solganlar. Bunday olimlardan Buqrot (Gippokrat), Arastu (Aristotel), Jolinus (Galen), Erazistrat va boshqalarni eslatish mumkin. Buqrot (460 —377 y. Eramizdan avval) k o ‘hna Yunonis- tonda yashagan buyuk shifokor, tibbiyot, falsafa, etika va boshqa fanlarga katta hissa q o ‘shgan. U inson sogMigMga tashqi muhit (havo, tuproq, suv, quyosh)ning kuchli t a ’sir etishi t o ‘g‘risida fikr yuritib, risolalar yozgan. U odamlarning xulq-atvori, his-tuyg‘usi, xatti-harakatlari turlicha boMishini o ‘rganib, insonlar tem peram enti (mijozi) haqida asar yozgan. U odamlarni t o ‘rtta mijozga boMadi. Buqrotni tibbiyotning asoschisi deyish mumkin. Jolinus (G alen, 134—211 yillar) c h o ‘chqa va m aymunlarda tajribalar o ‘tkazib, anatomiya, fiziologiyaga katta hissa q o ‘shdi. U birinchi boMib odamning ruhiy xususiyatlari bosh miya faoli- yatiga bogMiq boMishini aytgan. Jolinus qonni to m irla rd a t o ‘xtovsiz aylanishini bilmagan. Uning qon t o ‘g‘risidagi xato fikrlari XV asr davomida hukm ron boMib keldi. Quldorlik va feodalizm davrida yashab ijod etgan haqiqatni yoqlagan ko‘pgina olimlar quvgMn qilindi, bularning b a ’zilari oMdirildi. 0 ‘rta asrlar davomida sharq mamlakatlarida ilm va fan juda rivojlandi. Shu davrda hozirgi 0 ‘rta Osiyo davlatlari hududida jahonga tanil- gan ko‘pgina olimlar yashab, ijod qildilar. Abu Nosir M uham mad Al-Forobiy 873 yilda Sirdaryo b o ‘yiga joylashgan Forob qishlog‘ida tugMldi. Al-Forobiy 160 dan ortiq asarlari bilan falsafa, tibbiyot, musiqa nazariyasi, tibbiyotga ko‘p yangiliklar kiritdi. A l-F o ro b iy tibbiyotga j u d a qiziqqan an a to m iy a va ftziologiyadan chuqur bilimga ega boMgan. U nervlarni sezuv chi va harakatlanuvchi nervlar boshqaradi deb tahm in qilgan. Ismoil Juijoniy (1080—1141) mohir tabib, yirik olim sifatida tanilgan. U shoh saroyida tabib boMib xizmat qiladi. Uning «Xorazm- shox m o ‘jizalari», «Kasallikni aniqlash usullari», «Tibbiyot asos- ll lari» kabi kitoblari m a ’lum va mashhur bo'lgan. Ismoil Jurjoniy «Horazmshoh mo'jizalari» nomli asarida tibbiyotning nazariy va amaliy masalalarini yoritadi. Kitobda anatomiya va fiziologiyaga oid m a’lumotlar ham keltirilgan. U odam sog'lig'ini saqlashi uchun zararli ta ’sir etuvchi barcha narsalami yo'qotish lozim deb yoza- di. U shuningdek, mijozlar haqida bayon etib, mijoz nasldan- naslga o ‘tadi deydi. Bu kitobda olim gigiyena masalalariga ham to'xtab, suv, havo, kiyim, uy-joy, xotirjamlik holati, uyg‘oqlik, tush ko'rish masalalarini tibbiyot nuqtayi nazaridan bayon etadi. Umar Chakmoniy 1221 yilda Buxoroda tug'ilgan. U as- tranomiya, m atem atika, fizika, falsafa, tibbiyot fanlarini puxta o ‘rgangan. U «Qonuncha» nomli asarini tibbiyotga bag'ishlaydi. Bu kitobda tibbiyotning nazariy va amaliy masalalari yoritil- gan. Kitobda tabiat hodisalari va ularning odam organizmiga t a ’siri, odam anatomiyasi, sog'liqni saqlash choralari, suyuq- liklarni ichish va ularning odam organizmiga t a ’siri va b. b a yon etilgan. Abu Bakr ar-Roziy (865—925 y.y.) da yashagan yirik olim- lardan hisoblanadi. A r-R oziy dastlab zargarlik ishlari bilan shug‘ullanadi, so'ng kimyo, tibbiyotni o'rganadi. U «Organlar funksiyalari» («Tana a’zolarining vazifalari») nomli kitobida odam tanasidagi barcha organlami bayon etadi. Uning fikricha, odam - ning kasallanishiga asosiy sabab havo, muhit, turmush sharoiti, yil fasllarining o'zgarishi sabab bo'ladi. U «Nima uchun kuzda kasalliklar ko‘payadi» nomli kitob yozadi. Ar-Roziy birinchi bo'lib bemorga diagnoz (tashxis) qo'yishni taklif etadi. Uning ko'rish haqida «Nurlarni ko'z dan o'tishi haqida» nomli asari m uhim ahamiyatga ega. Ar-Roziy «Odam organizmining tuzi lishi» nomli kitob yozadi. Uning shuningdek, «Yurak haqida», «Jigar haqida», «Organlar funksiyalari haqida», «Yurakning ichki a ’zolar bilan bog'Ianishi» kabi asarlari rna’lum. Abu Ali ibn Sino taxm inan 980 yili Buxoro yaqinidagi Af- shona qishlog'ida tug'ildi. U 17— 18 yoshidayoq taniqli, shi- fokor bo'lib yetishib, Xorazm shoh saroyida 10 yilcha xizmat qiladi. Ibn Sino um rining ikkinchi yarimida Eronda H a m a d o n hokimi va vazirining tabibi sifatida o'tkazdi. H a m a d o n d a 1037 yilda vafot etdi. Ibn Sino tibbiyot fanining buyuk namoyondasi sifatida butun jahonga taniladi. U ning besh jildlik «Tib qonunlari» asari XII 12 asrda arab tilidan lotinchaga ag‘darilib, q o ‘lyozma shaklida Yevropa mamlakatlariga tarqaladi. Bu asarda odam organizmning faoliyati, fiziologiyasiga, yosh fiziologiyasiga, jismoniy tarbiya, gigeinaga oid m a ’lumotlar bor. U tashqi muhit odam organizmiga kuchli t a ’sir k o ‘rsatishini bayon etadi. Ibn Sinoning bolani tarbiyalash va o ‘stirish to‘g‘risidagi fikrlari diqqatga sazovor. Ibn Sino bosh miya va ichki a ’zolar faoliyati haqida to ‘g‘ri tasawurga ega boMgan. IJ nafas olish va chiqarishda o ‘pka passiv ishtirok etishini aytib nafas olganda o^pkaning ken- gayishi ko‘krak qafasining kengayishiga bog‘liq degan fikmi aytadi. Abu Ali Ibn Sino odam larni issiq, sovuq va issiq-sovuq mijozlarga b o ‘ladi. Issiq mijoz odam lar bir xil kasalliklar bi lan, sovuq mijoz odam lar boshqa kasalliklar bilan og‘riydi deb fikrlagan. Issiq mijoz odamlarga issiq narsalar t a ’sir etib, uni kasallantiradi. Sovuq mijoz odam larni sovuq m oddalar kasal- lantiradi. Ikki holatda ham mutanosiblik buziladi. Shunga asos- lanib, qadim da odamlarni mijoziga qarab davolaganlar. Fiziologiya fani eksperimental tadqiqot usulini tatbiq eta- digan ingliz tabibi, anatom va fiziologi Vilam Garvey ishlari- dan boshlanadi. Vilam Garvey «Hayvonlarda yurak va qon harakatini anato- mik tekshirish» nomi bilan 1628 yili nashr qilingan m ashhur kuzatishlar va tajribalariga asoslanib, qon aylanishining katta va kichik doiralari haqida, yurakning organizmda qonni hara- katga keltiruvchi organ ekanligi haqida t o ‘g ‘ri tasavvur berdi. Bu kashfiyot fiziologiyaning kuchli rivojlanishiga turtki b o ‘ladi. XVII asrning birinchi yarmida fransuz filosofi R. Dekart refleksni kashf etdi. Lekin «refleks» iborasini o ‘ziga kelsak, uni XVIII asr oxirida chex olimi G. Proxaski joriy qilgan. X V I I —XVIII asrlarda S . G els q o n b osim ini o ‘lchadi. X. R. Sheyner ko‘zga optika nuqtayi nazardan qaradi, ko'zdagi muhitlarning nur singdirish qobiliyatini o ‘rgandi va ko‘z sezgi- larining hosil boMishida k o ‘z qavati rolini aniqladi. A. Galler q o ‘zg‘aluvchanlik va sezuvchanlik hodisalarini birinchi boMib o ‘rgandi. XIX asrda fiziologiya mustaqil fan tez rivojlana bosh- ladi. Fiziologlar organizm tinch turganda yoki ish bajarayot- ganda undan ajralib chiqadigan energiya miqdorini hisobga olish usullarini yaratadi. 13 Elektr bilan ta'sirlash ham da organlar fimksivasini kimyo- graf, miograf, sfigmonmaometr asboblari yordamida yozib olish metodikasi yaratildi. Buning natijasida anchagina yutuqlarga erishildi. XIX asrda asosan, I. M. Sechenov, I. P. Pavlov, S. P. B ot kin, A. A. Ostroumov, V. M . Bexterevlar kabi rus olimlari, fiziologlari va klinisistlari ishlab chiqqan progressiv, materia- listik ta'lim ot yaratildi. Aka-uka E. Veberlar sayyor (adash gan) nervning yurakka tormozlovchi t a ’sir etishini I. F. Sion simpatik nervning yurak qisqarishlarini tezlashtiruvchi t a ’sirini kashf etdilar. 1. M. Sechenov 1862 yili markaziy nerv sistemasidagi to r mozlanish protsessini ochgan. 1863 yili «bosh miya reflekslari» asarini nashr qilgan. I. P. Pavlov dastlab yurak va qon aylanish fiziologiyasi bi lan shug‘ullandi. I. P. Pavlov hazm tizimi a ’zolari faoliyatini o'rganishga bag'ishlangan ishlarga yakun yasab «Лекции о работе главных пищ евари тельны х желез» degan kitobni chop etdi. I. P. Pavlov reflekslar nazariyani rivojlantirdi. U va uning hamkorlari bosh miya katta yarim sharlari p o ‘stlog4da sodir b o ‘ladigan asosiy jarayonlarni o'rgandi. 1904 yilda I. P. Pavlov hazm tizimi fiziologiyasiga oid ish- lan uchun Nobel mukofotiga sazovor boMdi. I. P. Pavlov shartli reflekslarni kashf etdi, oliy nerv faoliyati tiplarini yaratdi, ik kinchi signallar tizimini o krgandi. I. P. Pavlov hayoti mobaynida 200 dan ortiq shogirdlar tay- yorladi. Bular jumlasidan V. P. Babkin, L. A. Orbeli, К. M . Bi- kov, I. P. R azenkov, P. K. Anoxin kabi j a h o n g a ta n ilg a n fiziologik olimlarni eslatish mumkin. XX asrda fiziologiya fani AQSH, Yaponiya, Xitoy, Hindis- ton, Avstraliyada xolis keng rivojlana boshladi. Bu davrda elektro- fiziologiya sohasida ulkan yutuqlarga erishildi. Sezgir galvonometr kashf etilib, yurakning elektr potensiallarini qayd etiladi. I. P. Pavlovning ichki a ’zolar faoliyatini o ‘rganish sohasidagi ishlarini S. London, I. N. Razenkov, G. K. Shligin va boshqalar davom ettirib, hazm tizimining harakatlanishi, shira ajratish va so‘rish faoliyatlarini o ‘rganib, ko'pgina yarigiliklar kashf e t dilar. 14 А. М . Ugolev oziq moddalar parchalanishining yangi mexa- nizmini membran hazmini topdi, ichak gormonlarining va gipo- tolamik markazlaming ochlik va to ‘qlikni boshqarishdagi aham i yatini ko'rsatib berdi. Boshqa ichki a ’zolar faoliyatini boshqarish mexanizmlarini o ‘rganishda ham katta yutuqlarga erishildi, Fiziologiyaning o ‘zi ko‘p tarmoqli fanga aylandi. Jum la- dan qiyosiy, evolutsion, qishloq xo‘jaligi hayvonlari, sport, kos- rrtik va o'sim liklar fiziologiyasi paydo b o ‘ldi. Yosh fiziologiyasi umumiy fiziologiya bilan bog'liq holda rivoj- lanmay, keyinroq rivojlana boshladi. Yosh fiziologiyani mustaqil fan sifatida tarkib to p ish id a A. A. Leonova, A. R. Luriya, N. D. Levitova, B. G. Ananev, A. A. Morkosyan, S. N. Speranskiy, E. I. Ignatev, Z. I. Kolerova, A. A. Arshavskiy, A. S. Xripokva- laming xizmatlari katta. 1962 yilda A. Neysergning «Bola bosh miyasi faoliyatining xususiyatlari», shu yili F. Yanda, Y. Kapalin, I. Kukarinlarning «Bolalar va o'sm irlar gigiyenasi» nomli kitoblari bosilib chiq- di. 1968 yili Z. I. Kolarovaning «bola oliy nerv faoliyatining fiziologiyasi», 1968 yili A. Morkosyanning tahriri ostida «Bolalar va 0‘smirlarning morfologik va fiziologik xususiyatlari» nomli kitoblari chop etildi. 1918 yilda Toshkentda Turkiston dorilfununining tashkil topishi 0 ‘zbekistonda fiziologiya fanining rivojlanishiga asos b o ‘ldi. Fiziologiyaga oid dastlabki ilmiy tadqiqot izlanishlarga Turkiston dorilfununining hayvonlar fiziologiyasi kafedrasi mudiri professor E. F. Polyakov va shu dorilfunun tibbiyot kulliyoti qoshidagi normal fiziologiya kafedrasi mudiri profes sor I. P. Mixaylovskiylar rahbarlik qilishdi. Hayvonlar fiziologiyasi ilmiy xodimlari, asosan, qishloq xo'jaligi hayvonlari fiziologiyasi bilan shug‘ullangan b o ‘lsalar, normal fiziologiya kafedrasi ilmiy xodimlari qon quyish, or- ganizm ini tiriltirish yurak faoliyatiga m o d d alar t a ’siri kabi m uam m olar bilan ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. Ke- yinchalik Turkiston ( 0 ‘rta Osiyo) dorilfununining fiziologiya kafedrasiga A. I. Izrail va professor A. S. Shitalinalar rahbarlik qildilar. Toshkent tibbiyot instituti normal fiziologiya kafedrasiga professor N. V. Danilov uzoq vaqt rahbarlik qildi. Ularning rah- barligida bir qancha mahalliy xalq ilm vakillari nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini yoqladilar. 0 ‘zbekiston fanlar akademiyasi akademigi A. Yu.Yunusov, jum huriyatda xizmat ko'rsatgan fan arboblari, professor A. S. Sodiqov va professor A. X. Hoshimovlar shular jumlasidandir. 0 ‘zbekiston olimlari tom onida n 50—60 yillarda yuqori haroratning m e ’da-ichak faoliyatiga t a ’siri chuqur o ‘rganildi. A. Yu. Yunusov, A. S. S o diqov, G. F. Korotko, Yu. A. Shcherbakov, K. R. Rahimovlar o ‘z. ilmiy izlanishlari bilan issiq haroratda m e ’daning shira ajratishi va harakatlanishiga, m e’da osti bezi va ingichka sekretor faoliyatiga kuchli, b a ’zan salbiy t a ’sir etishini ko‘rsatib berdi- lar. Andijon tibbiyot oliygohi normal fiziologiya kafedrasi mudiri professor G. F. Korotko shogirdlari bilan hazm fermentlarning q o n g a о ‘t i s h i , q o n d a g i d r o l i t i k f e r m e n t l a r fa o ll ig i n i n g turg'unligini t a ’minlovchi qonuniyatlarini kashf etdi. A. Yu. Yunusovning (1910— 1971) 0 ‘zbekistonda fiziologiya fanini rivojlantirishdagi roli nihoyatda katta. Uning izlanish lari serqirrali b o ‘lib, issiq iqlim sharoitida moslashgan, bu sha- roit davomida suv-tuz, energiya almashiiuividan o ‘zgarishlarini aniqlashga qaratilgan edi. A. Y u.Y unusov yuqori haroratni organizmning qon, tuz- suv, almashinuvi, energiya almashinuvi, hazm funksiyalariga t a ’siri haqida bir necha ilmiy asarlar yaratdi. Olim fiziologiya fanini maktab va tibbiyot, pedagogika oliy- gohlarida o ‘qitilishiga alohida e ’tibor qaratgan. A. Yu. Yunusov pedagogika oliygohlari talabalari uchun «Odam fiziologiyasi» darsligini yozgan birinchi muallifdir. U fiziologik «lug‘atni» yaratdi. A. Yu. Yunusov rahbarligida juda ko‘p fiziolog olimlar yetishib chiqdilar. P rofessor Z. T. T u rsu n o v , professor М. T. M ir- zakarimova, X. Sh. Xayritdinov, professor K. R. Rahimov, pro fessor E. M. M ahm udov, professor U . Z . Qodirov, professor R. A. Ahmedov, dotsent N. K. Qodirovalar shular jumlasidandir. Professor X. Sh. Hayritdinov, professor U. Z. Qodirovlar hazm tizimi fiziologiyasi masalalari ustida izlanishlar olib borish- di. Professor X. Sh. H ayritdinov o ‘zining «Q oram ollarning qatt[orin sekretsiyasi» deb atalgan doktorlik dissertatsiyasida kavsh qaytaruvchilar hazmidagi xususiyatlarni yoritdi, qatqorin shirasining tibbiyot va veterinariyada davolash omili sifatida ishlatilishini ko‘rsatdi. 16 U. Z. Qodirovning ishlari hazm fiziologiyasining turli masa- lalariga oid. U hazm a ’zolarining o ‘zaro munosabatlarini o lrganib, o ‘n ikki barmoqli ichakka o ‘t-safro harakat faoliyatlariga m e ’da- osti bezining sekretor faoliyatini keskin o ‘zgarishini kolrsatdi. Professor E. S. M ahm udov issiq haroratni hayvonlarning o ‘sishi, rivojlanishi va k o ‘payishiga salbiy t a ’sir qilishini ko'rsatdi. 0 ‘zbekistondagi yozgi yuqori harorat tana harorati barqaror- ligini t a ’minlovchi mexanizmlarga va bu m exanizmlar bilan b o g iiq suv-tuz almashinuvini z o ‘riqishini paydo qiladi. Bu sohada professor Z. T’. Tursunov, M. G. Mirzakarimovalarning ishlari m uhim ahamiyatga molik. Z. T. Tursunov miya yarim sharlarining p o ‘stlog‘i suv-tuz a l m a s h i n u v i d a k a t t a o ‘rin t u t i s h i , h a y v o n l a r n i n g m iya p o ‘stlog‘ini olib tashlash, yuqori harorat t a ’sirida kuzatiladi- gan s u v -tu z alm a sh in u v id a g i o ‘zg a rish la r k u c h a y tirish in i ko‘rsatdi. M. G. Mirzakarimova hazm tizimi a ’zolari, suv-tuz zahirasi rolini bajarishi va yuqori harorat sharoitida organizm suv tan- qisligini yengishda shu zahiradan foydalanish mumkinligini is- botladi. V. A. H ojim atov g ipatalam o-gipoflzar tizim ning suv-tuz almashinuvidagi ahamiyatini ko‘rsatdi. R. A. Ahmedov hayvonlar va odam da yuqori haroratda tana harorati turg‘unligini saqlash faqat fizikaviy boshqarishga emas, issiqlik hosil qilishga ham bog‘liqligini isbotladi. Shunday qilib, 0 ‘zbekistonda fiziologiya fani fiziologiya instituti, pedagogika, tibbiyot oliygohlarining kafedralarida har tom onlam a o ‘rganilmoqda. Odam tanasini o ‘rganishda q o ‘llaniladigan atamalar. Odam anatomiyasini o ‘rganishda bir qancha tushuncha va atamalarni bilish kerak. Odam tanasining skeleti q o ‘llar pastga tushirilgan, kaftlar oldinga qaratilgan tik holatda t a ’riflanadi. Tana organlari holatini aniqlashda quyidagi yuzalar q o ‘llaniladi: Gorizontal yuza — yer yuzasida parallel b o ‘lib, tanani biri ikkinchisi ustida joylashgan qismlarga boMadi. M edial yuza — o ‘rta yuza tanani simmetrik o ‘ng va chap qismga b o ‘ladi. Sagital yuza — o ‘rta yuzaga parallel boHadir - * , ; ' : i -Г: 2 — Q. S o d iq o v 17 i v ч Frontal yuza — peshana yuzasiga parallel b o iib , tanani biri ikkinchisi oldida joylashgan qismlarga b o ’ladi. Bu yuzalardan tashqari, boshqa bir qancha atamalar ishla- tildai: Medial yuza — o'rta yuza. Lateral yuza — yon o ’rta yuzadan chetroqda. Kranial — kalla suyagiga xos. boshga yaqin. Ventral — oldingi, qorin yuzasiga yaqin. Dorzal — orqaga xos, orqa. Proksimal — gavdaga yaqin. Distal — gavdadan uzoq va b. Gigiyena — fanining tarixi. Bog'cha va maktab yoshidagi bolalarning normal rivojlani shi lozim bo'lgan shart-sharoitlarning yaratilishiga qaratilgan tibbiy tavsiyalar qadim davrlarda ham bo'lgan. Bolalar va o ’smirlar gigiyenasi mustaqil fan sifatida faqat XIX asrning o ’rtalarida maxsus o'tkazilgan eksperimental tek- shirishlardan to'plangan m a ’lumotlarni sistemaga solinishi dav- rida shakllana boshladi. Rossiyada gigiyena masalasi XVIII asrning ikkinchi yarirnidan keng rivojlana boshladi. Rus gigi- yenist olimlari A. P. Dobroslavin va F. F. Erismanning uzluk siz tajriba olib borishi natijasida gigiyena eksperimental fan bosqichiga ko'tariladi va tez rivojlana boshlaydi. F. F. Erisman ko'plab o'quv qo'llanm alarini yaratdi: barcha gigiyenik talab- larga javob bera oladigan sinf xonalarining modeli, maktab mebellari, o'quvchilarning partaga to'g'ri o'tirishi va b. N. P. G undobin sog'lom o'sib kelayotgan avlodni tarbiya lashda gigiyena muhim rol o'ynaydi deb o'qitgan va uni pedi- atriyaning ajralmas bir qismi deb hisoblagan. Bolalar va o ’sm irlarning s o g ’lig'i u c h u n kurash ishiga V. M. Bonch-Bruyevich va N. A. Semashkolar rahbarlik qildilar. Ochiq havoning salomatlashtiruvchi va chiniqtiruvchi ahami- yatiga yuqori baho berib, G. N. Speranskiy, V. I. Molchanov va boshqa pediatorlar kasalxona, bolalar bog’chasi, yaslilar va o'rta maktablarda ochiq shiyponlar qurishni tavsiya etadilar. P. M. Ivanovskiy o 'sib kelayotgan avlodning, ayniqsa, o'qishning dastlabki bosqichlarida (1—4 sinflarda), jismoniy tarbiya sistemasida tabiiy harakatlarni maksimal tatbiq qilishni IX qizg‘in targ'ib qildi. P. M. Ivanovskiy rahbarligida tabiiy gigi yenik eksperiinent metodi bilan ko‘plab ishlar olib borilgan. D. D. Bekarukov. V. M. Bonch-Bruyevich, A. V. Maikov, N. A. Semashkolar maktab gigiyenasi sohasiga m uhim hissala- rini q o ‘shganlar. 0 ‘rta Osiyoda bolalar va o'sm irlar gigiyenasi tibbiyot fan- lari bilan birga rivojlangan. Gigiyena fani sohasiga buyuk en- seklopedist olim «Shifokorlar knyazi», o'tkir zehnli tabib Abu Ali ibn Sino juda katta hissa q o ‘shgan. U uy-joy gigiyenasi, kiyim-bosh gigiyenasi, ovqatlanish gigiyenasi, bolalarni tarbi yalash va ularda gigiyenik malakalarni tarkib toptirish va boshqa sohalarni ishlab chiqib yangiliklar bilan boyitdi. U kasalliklar suv va tuproq orqali tarqalishini aytgan. 0 ‘zbekistonda sanitariva va gigiyena fanlari 1925 yillardan boshlab har tom onlam a laraqqiy etdi. 0 ‘zbekistonda turli kasal- liklarni o ‘rganish maqsadida sanitariva va gigiyena ilmiy tad- qiqot instituti ochildi. 0 ‘zbekistonda yirik olimlaridan gigiyena sohasida k o ‘plab ilmiy tadqiqot ishlarini olib borilgan, ko‘p gigiyenist olimlar yetkazib chiqargan. 0 ‘zbekistonda xizmat k o ‘rsatgan fan ar- bobi, professor A. Z. Zohidov shuiardan biri hisobianadi. 0 ‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan tabib, professor, gigiye nist olim U. R. Ubaydullayevning butun faoliyati, tashqi muhitni odam organizmiga t a ’sirini nazariy va anialiy m asalalarini yoritish bilan bog‘langan. U paxta dalalariga sepilgan pestit- sidlarning odam organizmiga zararli t a ’sirini o ‘rgandi. Pestit- sidlar t a ’sirida kasallangan bemorlarni davolash usullarini ish lab chiqdi. Gigiyena sohasida ko‘pgina ilmiy-tadqiqot ishlarni olib borgan gigiyenist olimlardan biri Т. M . Tohirovdir. U atrof-m uhit havosini kimyoviy va biologik itloslanish, azot ishlab chiqarishni gigiyenik baholash va boshqa sohalarda ilmiy-tadqiqotlar olib borgan. Download 93.45 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling