Bu  darsni  t o 'g 'r i   tashkil  etgan  ta q d ird a g in a   gigiyena  asos- 
lari  izchillikda  m u n t a z a m   ravishda  o 't i s h n i   t a ’m in lash   m u m -  
kin.
Sanitariya  maorifi
S an ita riy a   m a o rifin in g   vazifasi  o 'q u v c h i l a r   va  sa n ita riy a  
f a o l i y a t i n i   k e n g a y t i r i s h g a   y o r d a m   b e r i s h ,   t u r m u s h d a   va 
m e h n a t d a   gigivenik  xulq  hosil  qilish  va  u n g a  o d a tla n tir is h , 
m a k ta b d a   d a v o la s h -p ro fila k tik a   va  e p id e m iy a g a   qarshi  s a n i ­
tariya  c h o r a - t a d b i r l a r i n i   m uv affaq iy at  bilan  a m a lg a   o shirish, 
o 'q u v c h ila r n i  so g 'liq n i  saqlash  so h asid ag i  en g   m u h i m   v o q e a  
va  y u tu q la r   b ilan   t a n is h tir is h d a n   iborat.  S in fd a n   va  m a k ta b -  
d a n   ta s h q a r id a   olib  b o rila d ig a n   san ita riy a   m a o rifin in g   b o la- 
larn i  g ig iy e n ik   j i h a t d a n   ta r b i y a l a s h g a   d o i r   o ' q u v   is h in in g  
m u h i m   qism idir.
Sinfda,  sinfdan  va  m a k ta b d a n   ta sh q a rid a   s a n ita r iy a - m a o ri-  
fi  ishi  k o 'z la n g a n   m aq sad g a  erishish  u c h u n   h a r  xil  m e to d la r, 
fo rm a la r  va  v o sita la rd a n   foyd alan g an   h o ld a   olib  boriladi.
S alo m atlik n i  saqlash  m avzusida  viktorinalar,  o lim p iad alar, 
savol-javob  k ec h a la rn i  o 'tk a z ib   turish  s a n ita riy a -m a o rifi  ishida 
m a ’lu m   d arajad a  yaxshi  foyda  beradi.
Sog'liqni  saqlashga  b a g 'ish la n g a n   kitoblarni  tashviqot  q i­
lish  h a m   sanitariya  maorifi  ishini  olib  b o rish d a   katta  a h a m i-  
yatga  ega.  Sanitariya  m ao rifid a  devoriy  g a z etalar  va  b u lle te n - 
lar  san itariy a-m ao rifi  ishida  a lo h id a   o 'r i n d a   turadi.
B O SH L A N G 4C H   S IN F   0 ‘QUVCHILARIDA  JINIY 
TARBIYANI  TARKIB  T O PTIR ISH
Jinsiy  tarbiya  bolaga  ibratli  hik o y alar  aytib  berish,  k itoblar 
o 'q ib   berish,  tabiiy  m a n z a ra larn i  kuzatish,  m u z e y   va  tarixiy 
o bidalarga  olib  borish,  o d o b - a x lo q q a   oid  s u h b a tla r  o 't k a z ish  
bilan  olib  boriladi.  1—4  sin f o 'q u v c h ila ri  xuddi  b o g 'c h a   y o sh i­
dagi  bolalardek  o 'y n a y d ila r,  o'qiydilar.  3  sin f  o 'q u v c h ila rig a  
« O d a m   s a lo m a tlig in i  saq lash   va  m u h o f a z a   qilish»  d a rsla ri 
o'tilad i.  Qiz  b o la  bilan  o'gil  bola  bir  p a rta d a   o 'tirish i  kerak. 
B a ’zi  o ‘gil  bo lalar  qiz  b o 'l a   bilan  birga  o 'tiris h n i  x ohlam aydi. 
Bu  bola  qiz  b o la n i  h u r m a t  q ilm ag an   deb  tu sh u n tirish   kerak.

Qiz  bola  bilan  o'gil  bolani  bir  p a rta d a   o 'tiris h n i  bir  q a d a r j i n ­
siy  m ay lg a  b o g ‘liq  b o l ladi.  O 'gil  b o la la r   b ila n   qiz  b o la la r 
o'rta sid a   t o ‘gM'i  m u n o sab atn i  tarbiyalash  ularning  kelgusi  hayot- 
larida  m u h im   o ‘rinni  egallaydi.
0 ‘qituvchi  o ‘q u v c h ila r  bilan  kun  tartibi,  tishlarni  parvarish 
qilish,  q a d - q o m a t n i   t o ‘g ‘ri  tarbiyalash,  salo m a tlik n i  saqlash 
m avzularida  s u h b atlar  o ktkazishi  kerak.  0 ‘quvchilarni  gigiyenik 
va jinsiy j i h a t d a n   ta rb iv alash d a  o t a - o n a ,   o ‘qitu v ch ilar  n a m u n a  
b o l i s h l a r i   kerak.  Bola  erkak  bilan  ayol  o ‘rtasidagi  m u n o s a b a t-  
larni  s o ‘rab  qolsa,  uning  yoshiga  loyiq  ravishda  oddiy  qilib javob 
berish  kerak.  Qiz  bolani  hayoli,  iffatli,  sabr-toqatli,  t o lg ‘ri  s o ‘zlik 
bo  lishini,  o ‘gil  bolalarni  m a rd ,  g ‘ururli,  r a h m - s h a f q a tli,  qiz- 
larga  m eh rib o n   boMishlarini  u lam i  yoshligidan  tushuntirib  borish 
kerak.
QIZLAR  GIGIYENASI
Q iz la rn in g   ta sh q i  jin siy   a ’zolari  te z  ifloslanadi.  S h u n in g  
u c h u n ,   tu r m u s h g a   c h iq m a g a n   q iz la r  ta sh q i  jin siy   a ’zo larin i 
im k o n i  b o r ic h a   to z a   saqlashlari  lozim .  Q iz la rd a   q in n in g   o rq a  
teshikka  yaqinligi  ifloslanish  im k o n in i  oshirib  y uboradi.  B u n d a  
k l i t o r   a t r o f i d a g i   b e z c h a l a r   oqsil  r n o d d a   is h la b   c h i q a r a d i .  
S h ilim sh iq   oqsil  m o d d a   bularga  q o ‘shilgan  hayz  q o n in in g   qol- 
diqlari  qiz  bola  tashqi jinsiy  a ’zolarini  ifloslanishiga  olib  keladi. 
B u n d a y   q i z d a n   h id   k e l a d i ,  n a t i j a d a ,   tu r li  m i k r o b l a r n i n g  
k o ‘p a y ish ig a  sh a ro it  yaratiladi.  Y u q u m li  m ik r o b la r   ichki  j i n ­
siy  a ’z o la rg a   h a m   ta rq a lish i  m u m k i n .  S h u n in g   u c h u n   qizlar 
jin siy   a ’z o la rin i  h a r  k u n i  iliq  suvda  s o v u n la b   yuvib  tu rish lari 
kerak.  A yniqsa,  h ay z  k o ‘rish  d av rid a jin siy   a ’z o la r  gigiyenasi- 
ga  a l o h i d a   e ’t i b o r   b e r is h   lo z i m .  H a y z   k u n l a r i d a   q i n d a n  
k o 'p g i n a   s h ilim sh iq   m o d d a   ajraladi.  O q  m o d d a n i n g   k o ‘p  ajra- 
lishi  qiz  b o la n in g   gigiyena  q o id a la rig a   rioya  q ilm a slig id a n d ir. 
Oqsil  m o d d a n i n g   p a y d o   boMishi  jin siy   a ’z o la r n i  kasalligidan 
d a r a k   beradi.  Q iz la r  jin siy   b a lo g ‘a tg a  y e tg a n id a   o ‘z  o r g a n iz - 
m id a   k e c h a y o tg a n   o ‘zg arish larn i  b o s h q a   kishiga  aytishga  uya- 
ladi.  S h u n i n g   u c h u n ,   qiz  b o la n in g   o n a s i  yoki  ayol  o ‘q itu v c h i 
b u n d a y   o ‘z g a rish la rn i  tu s h u n t i r i b   berishi  va  jin siy   a ’z o la rn i 
to z a   saq lash   h a q id a   u y a lm a s d a n   aytib  berishi  kerak.
172

FO YD ALANILGAN  AD ABIYO TLAR
1. 
S.  I.  Galperin.
  « A n a t o m i y a ,   fi z i o l o g i y a   c h e l o v e k a » .   « V n e s h n y a y a   s h k o -  
la»  n a s h r i y o t i ,   М . ,   1 98 6   у.
2. 
М.  T.  Matyushonok.
  « K i c h i k   m a k t a b   y o s h i d a g i   b o l a l a r   a n a t o m i y a ,  
fi z i o l o g i y a s i   va   g i g i v e n a s i » .   « 0 ‘q i t u v c h i »   n a s h r i y o t i .   Т . ,   19 75   у.
3. 
A.  S.  Х р и п к о ва ,  М.  А н т роп ова.
  « В о з р а с т н а я   ф и з и о л о г и я   и 
ш к о л ь н а я   г и г и е н а » .   П р о с в е щ е н и е ,   М . ,   1 9 90   г.
4.  М.  М.  Solixova,  Q.  S.  Socliqov.
  « O d a m   a n a t o m i v a s i » .   « 0 ‘q i t u v c h i »   Т . ,  
1983   у.
5. 
Q.  S.  Sodiqov.
  « 0 ‘q u v c h i l a r   f i z i o l o g i v a s i   v a   g i g i v e n a s i » .   « 0 ‘q i t u v c h i » .  
Т . ,   19 92   у.
6. 
Q.  S.  Sodiqov.
  « O i l a v i y   h a y o t   g i g i y e n i k   h a m d a   j i n s i y   t a r b i v a » .  
« O ' q i t u v c h i » .   Т . ,   19 96   у.
7. 
U.  Z.  Zufarov.
  « O d a m   f i z i o l o g i y a s i » .   « A b u   Ali  i b n   S i n o »   n a s h r i y o t i .  
Т . .   19 86   у.
8. 
Q.  S.  Sodiqov,  S. X.  Oripova.
  « S o g ‘l o m   a v l o d   u c h u n »   m a ’r u z a l a r   m a t n i ,  
2 0 0 3   y.
9. 
Q.  S.  Sodiqov.
  « B o l a l a r   a n a t o m i y a s i   v a   fi z io lo g iy a s i»   m a ’r u z a l a r   m a t n i ,  
20 0 1  y.
10. 
D.  Sh.  Sharipova.
  « 0 ‘q u v c h i l a r   g i g i y e n a s i » .   « 0 ‘q i t u v c h i » .   Т . ,   1 98 0   у.
173

М  и 
14
  D A R  I J  А
K i r i s h   .........................................................................................................................................................  3
O r g a n i z m n i n g   r i v o j l a n i s h i d a   m u h i t   va   i r s i y a t n i n g   r o l i ...........................................21
1 l u j a y r a n i n g   l u z i l i s h i   ..................................................................................................................... 21
B o l a l a r n i n g   o ' s i s h   va  r i v o j l a n i s h i   q o n u n i y a t l a r i ...........................................................26
T o ' q u n a l a r .............................................................................................................................................32
M a k t a b   i m o r a t i g a   q o ' y i l a d i g a n   g i g i y e n a   va  p c d a g o g i k   t a l a b l a r ........................ 37
N e r v   s i s t c m a s i ..................................................................................................................................... 41
N e r v   t o l a l a r i n i n g   t u z u l i s h i   v a   x u s u s i y a t l a r i .....................................................................4 3
R e f l e k s   n e r v   f a o l i y a t i n i n g   a s o s i y   s h a k l i   ............................................................................4 5
O r q a   m i y a n i n g   t u z i l i s h i   v a   f u n k s i y a l a r i   ............................................................................50
B o s h   m i y a n i n g   s tv o l  q i s m i   ........................................................................................................ 52
V e g e t a t i v   n e r v   s i s t e m a s i n i n g   t u z u l i s h i ................................................................................ 56
V c g c t a t i v   n e r v   s i s t e m a s i n i n g   f u n k s i y a l a r i .........................................................................57
R e t i k u l a r   f o r m a t s i y a   .......................................................................................................................6 0
B o s h   m i y a   k a t t a   y a r i m   s h a r l a r i .............................................................................................. 60
D i n a m i k   s t e r e o t i p ............................................................................................................................ 7 0
B i r i n c h i   v a   i k k i n c h i   s i g n a l   s i s t e m a s i ................................................................................... 71
U y q u .   t u s h   k o ' r i s h   va  g i p n o z ...................................................................................................72
0 ‘q i t i s h n i n g   f i z i o l o g i k   a s o s l a r i ................................................................................................76
C h e k i s h n i n g   v a   s p i r t l i   i c h i m h k   i c h i s h n i n g   n e r v   s i s t e m a s i g a   t a ’s i r i ................77
N e r v   s i s t e m a s i   g i g i y e n a s i .............................................................................................................78
T n ’l i m - t a r b i y a   j a r a y o n i   g i g i y e n a s i .........................................................................................79
S e z g i   o r g a n l a r i   —  a n a l i z a t o r l a r .............................................................................................. 84
T e r i   a n a l i z a t o r i n i n g   t u z i l i s h i   v a   f u n k s i y a l a r i ..................................................................85
T e r i   g i g i y e n a s i ..................................................................................................................................... 87
T e r i   k a s a l l i k l a r i .................................................................................................................................. 88
C h i n i q t i r i s h ...........................................................................................................................................89
T a ' m   b i l i s h   a n a l i z a t o r i   ................................................................................................................. 93
H i d   b il i s h   a n a l i z a t o r i ..................................................................................................................... 94
K o ' r i s h   a n a l i z a t o r i ........................................................................................................................... 95
K o ' r u v   g i g i y e n a s i ..............................................................................................................................9 9
T a b i i y   y o r i t i s h .................................................................................................................................. 100
S u n ’iy  y o r i t i s h   .................................................................................................................................100
N o i n f e k s i o n   k o ‘z  k a s a l l i k l a r i n i n g   o l d i n i   o l i s h ...........................................................  100
E s h  it ish   a n a l i z a t o r i   .......................................................................................................................  101
T a y a n c h   —  h a r a k a t   a p p a r a t n i n g   y o s h g a   o i d   x u s u s i y a t l a r i   ............................... 104
M u s k u l l a r n i n g   t u z i l i s h i .   f u n k s i y a l a r i   va  y o s h g a   o i d   x u s u s i y a t l a r i   ................I l l
174

S h i k a s t l a n i s h l a r   v a   b a x t s i z   h o d i s a l a r d a   b i r i n c h i   y o r d a m   k o ' r s a t i s h   ...........   119
S i n f  j i h o z l a r i g a   q o Ly i l a d i g a n   g i g i y e n i k   t a l a b l a r .........................................................   125
Q o n n i n g   t u z i l i s h i ,   f u n k s i y a l a r i   v a   v o s h g a   o i d   x u s u s i y a t l a r i   ............................   126
Q o n n i n g   a h a m i y a t i ......................................................................................................................  126
N a f a s   o r g a n l a r i n i n g   t u z i l i s h i ,   f u n k s i y a l a r i   va   v o s h g a   o i d   x u s u s i y a t l a r i . . . .   139 
O v q a t   h a z m   q i l i s h   o r g a n l a r i n i n g   t u z i l i s h i ,   f u n k s i y a l a r i   va  v o s h g a
o i d   x u s u s i y a t l a r i ....................................................................................................................  146
M o d d a l a r   va  e n e r g i y a   a l m a s h i n u v i ,   o v q a t l a n i s h ......................................................   153
M o d d a l a r   a l m a s h i n u v i   va  u n i n g   o r g a n i z m   h a y o t   f a o l i y a t i   u c h u n
a h a m i y a t i ...................................................................................................................................   153
A j r a t i s h .................................................................................................................................................   160
S i y d i k n i n g   h o s il   b o ' l i s h i ...........................................................................................................  162
I c h k i   s e k r e t s i y a   b e z l a r i n i n g   t u z i l i s h i ,   f u n k s i y a l a r i   va  v o s h g a   o i d
x u s u s i y a t l a r i .............................................................................................................................   163
G i g i y e n i k   t a r b i y a   v a   t a ' l i m n i n g   a s o s i y   m a q s a d i   ...................................................... 170
B o s h l a n g ' i c h   s i n f   o ‘q u v c h i l a r i d a   j i n s i y   t a r b i y a n i   t a r k i b   t o p t i r i s h .................171
Q i z l a r   g i g i y e n a s i ..............................................................................................................................172
F o y d a l a n i l g a n   a d a b i y o t l a r ........................................................................................................ 173

Qobil S O D I Q O V
KICHIK  MAKTAB  YO SHIDAG I  BO LAIAR 
ANATOM1YASI,  FIZIOLOGIYASI  VA  GIGIYENASI
Kasb-huncir kollejlari uchun о
 ‘
quv qo 'Hanma
M u h a r r i r  
S. Mirzaxo‘
jayev 
Badiiy  m u h a r r i r  
J. Gurova 
T e x n i k   m u h a r r i r   7. 
Smirnova 

Download 93.45 Kb.