Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya
Download 93.45 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- N O IN FE K SIO N KOkZ KASALLIKLARINING OLDINI O L ISH
- E SH IT ISH ANALIZATORI Eshitish analizatorining tuzilishi
- Tovush tehranishlarini qabul qilishi.
- Takrorlash uchun savollar
- TAYANCH - HARAKAT APPARATNING YOSHG A O ID XUSUSIYATLARI
- Suyaklarning tuzilishi va rivojlanishi
- K o ‘krak qafas skeleti.
KO‘RUV GIGIYENASI Yaqindan ko‘rish va uzoqdan ko‘rishning oldini olish Yaqindan ko'rishning oldini olish ko'z toliqishini kamayti- rishga qaratilgan b o ‘lishi kerak, o'qish, yozish va rasm solish paytida yorug'likning chap tom ondan yetarlicha tushib turishi, ravshan bosma matnnigina o'qishi lozim. Yaqindan ko'rishning avj olib ketishiga yo'l qo'ymaydigan zamonaviy profilaktik cho- ra-tadbirlarni amalda oshirish uchun bu juda muhimdir. 7— 11 yoshlik davrda yaqindan ko'rish darajasi 6 dioptrivaga boradigan va bundan ortadigan o'quvchilar ham mad an k o ‘ra ko'proq e ’tiborni talab qiladi. Shu sababdan bundav o'quvchilar fizkulturada alohida, uchunchi guruhga kiritiladi. Yaqindan ko'radiganlarga o ‘rinda yotgan holda, transport- da ketayotgan paytda o 'q is h tavsiya etilm aydi. Y a q in d a n ko'radigan bolalarni yorug'lik yaxshi tushib turadigan oldingi partalarga o'tkazish zarur. 99 TABIIY YORITISH Ish o'rnini tabiiy yorug'lik bilan nechog'lik voritilishi maktab- ning uchastkada olgan joyiga qo'shni baland binolargacha bo'lgan ochiq joyning katta-kichikligiga, tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti bilan yorug'lik koeffitsiyentining saqlanishiga bog'liq. Yorug'lik koeffitsiyenti oyna qoplangan derazalar yuzasi- ning pol yuzasiga nisbatidir. Sinf xonalari va maktab ustaxona- laridan voritishga efsenti kamida 1:4 ni tashkil qilishi kerak. Koridor rekratsiyalar va fizkultura zalida 1:5 — 1:6 kamayti- rilishi mum kin. S inf xonalari va boshqa xonalarning tabiiy yorug'lik bilan yoritilganligi derazalarning shakliga, pastki va ustki chetlarinmg balandligiga bog'liq. Quyosh nurlari ko'zni qamashtirmaydigan, xonalarni qizdi- rib yubormaydigan bo'lishi uchun soya qiladigan soyabonlar o'rnatiladi. Sinfga o'rnatilgan derazalar oralig'i 50—75 sm, deraza tok- chasi pol sathidan 80 sm baland, oynalar toza bo'lishi kerak. Sinf derazasining romi, eshigi, shipi oq, devorining 1,30 sm qismi och yashil yoki och ko'k, yuqorisi esa oq rangga bo'yalishi kerak. S U N ’IY YORITISH Sinfni sun'iy yoritishda cho'g'langan va luminesent lampa- lardan foydalaniladi. Sinf luminisent lampa bilan yoritilganda ko'zga va ish qobiliyatiga ta ’sir qilmaydi. Maktablarda 50 m 2 maydondagi o'quv xonalari cho'g'lanish lampalari bilan yoritil ganda 7—8 ta nuqta bo'lishi, yoritilishning umumiy quwati 2100— 2500 bo'lishi kerak. Luminisent lampalar bilan yoritilganda yori tilishning umumiy quwati 400—450 luks bo'lishi kerak. N O IN FE K SIO N KOkZ KASALLIKLARINING OLDINI O L ISH Bu kasallikka «shapko'rlik» kiradi. Bu kasallikka duchor bo'lgan odam lar qorong'i tushishi bilan deyarli hech narsani ko'rmaydilar. Kasalliknmg sababi, k o ’pincha yolchib ovqatlanmaslikda, ayniqsa. ovqat tarkibida A vitamin bo'lmasligidadir. 10» «Shapko'rlik»ning oldini olish ovqatda yetarli miqdorda vi taminlar, ayniqsa, A vitamin bo'lishini t a ’mirlashdan iborat. Ovqatni vitaminlarga boyitish uchun baliq moyi, polivitamin- lar, mayda dimlangan yoki suvda pishirilgan sabzi har xil ko'kat: salat, ismaloq, piyoz, shovul va pornidor ishlatiladi. K o n y u n k tiv it — bu k o 'z s h i l l i q p a r d a s i n i n g o ' t k i r yallig‘lanishidir. Ko'zga mikroblar, viruslar tushishi. shuningdek, ko'z ning zaharli moddalar, chang, haddan tashqari ravshan yorug'lik bilan ta’sirlanishi shu kasallikka sabab b oiadi va hokazo. Belgilari — ko'zning qizarib achishishi, yosh oqishi, qovoqlar orasiga yiring to'planishi. O'tkir yallig'lanish kasalligi 1—2 hafta davom etadi, davolangandan so'ng tuzalib ketadi. Bu kasallik- ning oldini olish uchun ko'zni changdan saqlash, iflos q o i va dastro'm ol bilan ko'zni ishqalamaslik kerak, Govmichcha Bu kasallikda ko'z qovoqlari chetidagi yog' bezi yiringli yallig'lanadi. Govm ichchaga yiring tug'diradigan bakteriyalar sabab b o ia d i. Bu kasallik ko‘z qovog'ining qizarishi va kerkib, og‘rib turishi ba’zan bir necha kun mobaynida og'rishi bilan namoyon boiadi. So'ngra yiringga uch beradi. Moddalar almashinuvi buzilganda, odam darmoni quriganda kasallik takrorlanab turadi. Govmich- chaning oldini olish — gigiyena rejimiga amal qilish, ochiq havoda sayr qilish, vitaminlarga, ayniqsa V, vitaminga boy ovqatlar bilan ovqatlanish, ko‘proq sabzavot yevish lozim. E SH IT ISH ANALIZATORI Eshitish analizatorining tuzilishi Eshituv organi turli tovushlarni eshitish va muvozanat funk- siyasini bajaradi. Eshitish analizatori chakka suyagida joylash gan b o iib , uch qismga, tashqi, o ‘rta, ichki quloqqa b o iin a d i. Tashqi quloq suprasi tashqi eshituv yo'lidan iborat. Quloq suprasi to g ‘aydan iborat, muskullari kam b o i i b . odam da bu muskullar hech qanday fiziologik rol o'ynamaydi, quloq suprasi tovushni olish va uning yo‘nalishini bilishga xiz- 101 mat qiladi. Quloq suprasi va lining muskullari hayvonlarda yaxshi taraqqiy etgan. Tashqi eshituv yo‘lining uzunligi 2,5 sm. Eshituv yo'li devorchalarining yuzasi tuklar bilan qoplangan va maxsus bezchalar hamda quloq kiri (sarig'i) deb ataladigan yopishqoq moddani ishlab chiqaradi. Tashqi quloq bilan o 'rta quloq o'rtsida nog'o ra parda bor. N o g ‘ora parda oval shaklida bo'lib, uning qalinligi 0,1 mm. Nog'ora parda fibroz to'qmadan tuzilgan elastik boMadi. Nog'ora parda havo toMqinlari t a ’sirida tebranib, bu tebranish buzulmas- dan maxsus eshituv suyakchalari yordam ida o 'r ta quloqqa o'tkaziladi. O 'rta quloqqa nog'ora bo'shlig'idan (o'rta quloq bo'shlig'idan), eshituv suvakchalaridan va Evstaxiyev nayidan iborat o'rta quloq bo'shligM, Evstaxiyev nayi deb ataladigan maxsus kanal yordamida burun — halqumga tutashadi. O 'rta quloq ichida eshituv suyakchalari — bolg'acha, san- don va uzangi bor. Bolg'acha dastasi bilan nog'ora pardasiga yopishgan, boshchasi esa sandon asosi bilan birlashib bo 'g 'im hosil qilgan bo'ladi. Sandon to'siqlaridan biri uzangi boshchasi bilan b o 'g 'im hosil qilib turadi. Uzangining serbar tom oni oval darchaning pardasiga yopishadi. Eshituv suyaklari sistemasi shundav tuzilgariki, bu nog'ora pardasidagi h a m m a teb ra n ish la rn i tak ro rla b oval pardaga o'tkazadi. Eshituv suyakchalari sistemasi tovush tebranishlarini o 'z id a n kuchaytirib o'tkazadi. Y a ’ni oval d arch a pardasiga bo'ladigan tebranishni taxm inan 50 marta ko'paytiradi. O 'rta quloq bo'shlig'ining burun — halqum bo'shlig'i bilan tutash- ganligi juda m uhim ahamiyatga egadir. O'rta quloq bo'shlig'idagi bosim tashqi havo bosimiga baro- bar bo'lgandagina nog'ora parda normal ravishda tebranadi. O 'rta quloq bo'shlig'i Evstaxiyev nayi orqali burun halqumiga tutashganligi tufayli nog'ora pardasining ikki tomonidagi bosim shu tariqa muvozanatlashib turadi. O 'rta quloq bo'shlig'idagi bosim tashqi havo bosimidan farq qiladigan bo'Isa, eshituv sezgisining o'tkirligi buziladi. N og'ora pardaning ikki tomonidagi bosim haddan tashqari ko'p farq qiladigan bo'Isa, bu parda yirtilib ketishi mumkin. Ichki quloq labirintdan iborat bo'lib, yumaloq darcha bilan o'rta quloq qa tutashadi. Suyak labirintning ichida parda labirint bor. Suyak labirint devorchalari o 'r ta s id a kichik bir b o ‘shliq bo'lib, bu bo'shliq perilimfa degan suyuqlik bilan to'ladi. Parda labirint ichida ham suyuqlik b o ‘lib, buni endolimfa deb ataladi. Oval darchaning orqasida ichki quloq labirint dahlizi, chig'a noq va yarim doira kanallar bor. Chig'anoq — shilliq qurt chig'anog'iga o'xshash gajakdor suyak kanalidir. C hig'anoqning ichida kortiyev organi tovush sezadigan organdir. Eshituv nervining shoxchalari shu organ- da tugaydi. Kortiyev organi ikki turli hujavralardan tuzilgan. Bular tayanch va qoplovchi hujayralardan iborat b o i i b , t o vush to'lqinlariui qabul qiladi. Tovush tehranishlarini qabul qilishi. Eshitish sezgisi havo toMqinlarini nog'ora pardaga t a ’siri natijasida vujudga keladi. Havoning tebranishi tashqi eshituv yo‘li orqali nog'ora pardasini tebratadi. N og'ora pardasining tebranishi eshituv suyaklarida takrorlanadi va uzangining serbar tomoni orqali ichki quloq- ning oval darchasidagi pardaga o'tadi. Oval darcha pardasi ning tebranishi perelimfaga o'tadi. Perilimfa tebranib, bu o'z navbatida endolimfaning tebranishiga sabab bo'ladi. Endolim fa tebranib kortiyev organidagi tuklarni tebrantiradi va shu bilan eshituv nervining oxirlarini qo'zg'aydi. Eshituv nervining ret- septorlaridan kelib chiqqan qo'zg'alish impulsi bosh miya ya rim sharlar po'stlog'iga eshituv analizatorining miyadagi uch- lariga yetib boradi, natijada, eshituv sezgisi hosil bo'ladi. Ko'pchilik tomonidan qabul qilingan nazariyaga ko'ra, kor tiyev organining turli tolalari muayyan tonga sozlangandir. Turli tondagi tovushlarni tahlil qilish c h ig 'a n o q d a n boshlanadi. Chig'anoqning alohida tolalari tovushlarga differensiyalashgan bo'lib, chig'anoq asosidagi kalta tolalar baland tonlarni sezadi. Odam qulog'ining tovush sezadigan muayyan chegaralari bo'lib, sekundiga 16 martadan to 20000 martagacha tebranishdagi t o vushlarni sezadi. Yosh ortishi bilan quloqning tovush sezish chegarasi kamayib boradi. Odam qulog'i 1000 dan 4000 gers- dagi tovush to'lqinlariga sezgirroq bo'ladi. Bundan ortiq yoki kam bo'lgan havo to'lqinlariga eshitish sezgi lari juda kamayib ketadi. Bola tug'ilishi bilan eshitish analizatori funksiyalana boshlaydi. I. Nechayevning ko'rsatishicha, 4010 gs dan 810 gs bo'lgan tonlar ni bola 4 yoshligida differensiyalaydi, 3010 gs. dan 810 gs. gacha bo'lgan tonlarni bola 4,5—5,5 oyligida differensirovka qiladi. 103 Eshitish analizatorining funksional rivojlanishi 6—7 yosh- gacha davom etadi. 14— 15 yoshda eshitish sezgirligi juda kam b o ‘ladi, so'ng orta boradi. 40 yoshgacha 3000 gs. tovushga eshitish sezgirligi kamayadi. 40—49 yoshda 2000 gs. dan, 50 yoshdan so'ng 1000 gs tonlarga eshitish sezgirligi past b o ia d i. Eshitish organining s o g i o m b o iis h i uchun lining gigiye- nasiga rioya qilish lozim, quloqni toza saqlash lozim, quloq kirini qattiq narsa bilan tozalash, kavlash mumkin emas, chunki bunda quloqning nog‘ora qismini teshib qo'yish yoki quloqqa turli infeksiya tushishi mumkin. M uhim atam alar: A n a s t o m o z — c h i g i l h o s i l b o s h o ' q t o m i r i n i n g u l a n i s h i . S k l e r a — o q s i l q a v a t . M u g u z — s h o x . T a k t i l — t e g i s h o r q a l i s e z i s h . D i o p t r i y a — l i n z a n i n g n u r s i n d i r i s h k u c h i . E n d o l i m f a — i c h k i li m f a . Takrorlash uchun savollar: 1. A n a l i z a t o r l a r q a n d a y a h a m i y a t g a e g a ? 2. T e r i q a n d a y t u z i l g a n ? 3. T e r i d a q a n d a y t a a s s u r o t l a r n i s e z u v c h i r e t s e p t o r l a r b o r ? 4. T a ’m b i l i s h a n a l i z a t o r i y o r d a m i d a q a y s i m a z a l a r b i l i n a d i ? 5. H i d b i l i s h a n a l i z a t o r i q a n d a y t u z i l a d i ? 6. K o ‘z n e c h a q a v a t d a n i b o r a t ? 7. K o ' z n i n g n u r s i n d i r u v c h i q i s m l a r i n i a y t i b b e r i n g . 8. K o ' r i s h o r g a n n i n g y o s h g a o i d x u s u s i y a t l a r i n i m a l a r d a n i b o r a t ? 9. E s h i t i s h a n a l i z a t o r i n e c h a q i s m d a n i b o r a t ? 10. T o v u s h t o ' l q i n l a r i q a n d a y q a b u l q i l i n a d i ? 11. T e r i g i g i y e n a s i d a n i m a l a r g a e ’t i b o r b e r i l i s h i k e r a k . 12. Q a n d a y t e r i k a s a l l i k l a r i n i b i l a s i z v a u l a r q a n d a y k e c h a d i ? 13. S i n f n i t a b i i y v a s u n ’iy y o r i t i l i s h i q a n d a y g i g i y e n . k t a l a b l a r g a j a v o b b e r i s h i k e r a k ? 14. K o ' r i s h g i g i y e n a s i h a q i d a n i m a l a r n i b i l a s i z ? 15. K o ' z k a s a l l i k l a r i h a q i d a s o ' z l a n g . TAYANCH - HARAKAT APPARATNING YOSHG A O ID XUSUSIYATLARI Tayanch harakati apparatiga, skelet va skelet muskullari kiradi. Skelet va muskullar — tayanch, harakat va himoya funksiyalarini o'taydi. Skeletdagi suyaklar orqa miya, bosh miya, 104 yurak, o ‘pka va boshqa organlarni turli t a ’sirotlardan himoya qiladi. Organizmdagi suyaklarni qoplab turgan skelet muskullari aktiv harakat organi bo'lib, muskullar qisqarganda bo'gMmlarda harakat vujudga keladi. Suyaklarning tuzilishi va rivojlanishi Skeletdagi b a ’zi suyaklar (miya qutisi, yuz skeletlari qis- man o ‘mrov suyagi va boshqa) bevosita biriktiruvchi t o ‘qimadan rivojlanadi. Bunday rivojlanishda biriktiruvchi to 'q im a hu- jayralariga ohak tuzlari shimilib, suyak hujayralari vujudga keladi. Skeletdagi suyaklarning ko‘pchiligi tog‘ay t o ‘qimasini suyak to'qimasiga aylana borishi bilan rivojlanadi. Bunday rivojla nishda tog‘ay t o ‘qimasining ichida suyaklanish nuqtalari vu judga keladi. Birinchi suyaklanish nuqtalari embrion rivojla- nishining 7—8 haftalarida vujudga kela boshlaydi. Yangi tugMlgan bola skeletidagi k o ‘pchilik suyaklanish nuqtalari vujudga kelgan b o ‘ladi. Yangi tugMlgan bola skeleti- da tog‘ay qism lan k o ‘p boMadi. Bolaning hayoti mobaynida suyaklar o'sib rivojlana boradi. Har bir suyakning ustida suyak usti pardasi boMib, bu parda bolalarda juda pishiq boMadi, hatto suyak singanda ham yirtil- maydi. Suyak usti pardasi bilan suyakning faqatgina bo'gMm yuzlari qoplanmaydi xolos. Suyak usti pardasi ko'p miqdor- dagi qontom irlar, nervlar bilan t a ’m inlangan boMib, ular suyak ust parda orqali suyakning ichki qismiga o ‘tadi. Suyak shikast langanda yoki kasallanganda suyak ust parda hujayralar hiso- biga suyak qayta tiklanadi. Suyak usti pardaga bogMamlar va muskullar birikadi. Suyak ust pardaning tagida suyakning kom- pakt yoki zich qavati boMib, buning tagida g £ovak qavati jo y lashgan boMadi. U zun suyaklarning ichki qismida suyakning butun uzunligi bo'yicha b o ‘shliq boMadi. Yangi tug'ilgan va k o ‘krak yoshidagi bolalarning uzun naysim on suyaklarning b o ‘shliq qismida qizil ilik boMib, o ‘sish jarayonida qizil ilik- ning o ‘rnini sariq ilik almashtiradi. Naysimon suyaklarning ikki uchida b a ’zi yassi suyaklarda 15 yoshgacha qizil ilik saqlanadi. Suyakar shakli va tuzilishiga qarab, naysimon, yassi, kalta va aralash suyaklarga boMinadi. 105 razmerlari juda sekin o'sadi. Boshning razmerlarini tezroq o'sishi o'sm irlarning balog‘at yoshida qiz bolalarda 13— 14 yoshda, o'gil bolalarda 13— 15 yoshida kuzatiladi. Kalla suyaklari pastki jag’ suyagi va til osti suyagidan tashqari b archa suyaklar bir-biri bilan harakatsiz oraliqsiz birikkan boshqacha avtganda, choklar yordamida birikkan b o ’ladi. Kalla suyaklari bir-biri bilan uch xil chok: tishsimon, tangasimon va tekis chok hosil qilib birikkan bo'ladi. Umurtqa pog'onasi. Umurtqa pog‘onasi alohida umurtqa suyak- larini umurtqaaro tog'ayli disk qavat qatlami yordamida ustma- ust joylashishi natijasida vujudga keladi. Umurtqa pog'onasi ske- letning o'qi va tayanchi hisoblanadi va miyani turli tashqi taassurot- lardan saqlaydi. Umurtqa pog'onasi yuqori va pastki kamarning og'irligini yengillashtirishda qatnashadi. Umurtqa yoylari va tana- laridan hosil bo'lgan teshiklari tutashib umurtqa kanalini hosil qiladi. Umurtqa kanali yuqoridan miya qutisi b o ‘shlig‘iga tutash- gan bo'ladi, pastdan esa dumg'aza suyagining teshigida tugaydi. Umurtqa pog'onasining yonida umurtqaaro teshiklar bo'lib, teshik- lardan orqa miya nervlari, qontomirlari va limfa tomirlan kiradi yoki chiqadilar. Embrion umurtqa pog'onasi orqa xordasi atrofi- ga boshlang'ich zarodish to'qimalardan hosil bo'ladi, o'zining taraqqiyotida tog'ayli bosqichni o'taydi. Yangi tug'ilgan bolada xorda yangi hosil bo'lgan umurtqa tanalari bilan asta yo'qolib ketadi. Umurtqa pog'onasi 33—34 umurtqalaridan tashkil top gan. Umurtqa pog'onasining 7 ta bo'yin, 12 ta ko'krak, 5 ta bel 5 ta dumg'aza va 4—5 ta dum umurtqalariga ajratiladi. Katta odam umurtqa pog'onasida 4 ta egrilikni ajratish mumkin. Bu egriliklar yangi tug'ilgan bolada bo'lmaydi, yangi tug'ilgan bolaning umurtqa pog'onasi to ‘g‘ri bo'ladi. Birinchi egrilik b o ‘yin qismida bo'lib, oldinga qarab b o ‘rtib chiqqan, uchinchisi bel qismida oldinga qarab bo'rtib chiqqan bo'ladi. T o ‘rtinchi egrilik d u m g ‘aza va dum umurtqalaridan hosil bo'lgan bo'lib, bo'rtiqligi orqaga qaragan boMadi. Bog'cha yoshining oxirlarida um urtqa pog'ona egriliklari hosil bo'ladi, bu egriliklar to'g'rilanadi. O'smirlik davrida jinsiy voyaga yetishdan oldidan bel egri- ligi vujudga keladi. Um urtqa pog'ona suyaklarini suyaklanishi asta bola yoshidan o'smirlik davrigacha, so'ng katta odamda ham davom etadi. Bolaning 10 yoshidan ham umurtqalari orasi- 108 dagi tog‘ay to'qimasi qalin boMadi. Bolaning 14— 15 yoshlarida shu tog'ay to'qimalarida yangidan suyaklanish nuqtalari hosil boMadi. Odamning 23—26 yoshida umurtqaning barcha qism- lari suyaklashib tugaydi. Umurtqa pog‘onasini tez o'sish ja ra yoni o'gil bolalarda qiz bolalarga qaraganda kechroq tugaydi. Yuqorida keltirilgan um urtqa pog'onasining xususiyatlari: yuqori egiluvchanligi, tog'ay to'qimasi qavatining qalin boMishi va toMiq boMmagan suyaklashish bolalarni parta. stolda noto'g'ri o 'tk a z il i s h i tufayli u m u r t q a p o g 'o n a s i n i n g turli n o rm a l boMmagan egriliklarining vujudga kelishiga sababchi boMishi mumkin. Um urtqa pog'onasidagi noto'g 'ri shaklianish bola ning q ad d i-q o m a tin i buzilishiga b a ’zi potologik holatlarga sababchi boMadi. U m urtqa pog'onasining b o ‘yi va bel qismi juda harakatchan. U m urtqa pog'o nasida quyidagi harakatlar boMishi mumkin: bukish va yozish o 'n g va chapga egilish, sh u n in g d e k . k o ‘n d a la n g o 'q a tro f id a b u rilish. U m u r t q a pog'onasining harakatchanligi bolalarda kattalarga qaraganda ancha ortiq. Katta erkak kishida umurtqa pog‘onasining uzunligi 75 sm, ayollarida esa 68 sm boMadi. K o ‘krak qafas skeleti. Ko'krak qafasi 12 juft qobirg'alari h am d a t o ‘sh suyagining birikishdan hosil boMadi. Haqiqiy qobirg‘alar 1-dan 7-tog‘ay yordamida to'sh suyagiga qolgan 5 juft qobirg'alariga 8— 10 juftlarning tog‘ay qismi bilan 7 juft q o b i r g ‘aga birikadi. 11 — 12 q o b i r g ‘a la r in in g t o g ‘ay uchi boMmaydi, bularni uchi erkin boMib, biroz h a r a k a tc h a n , qobirg'alar umurtqalarga bo'gMm orqali birikkan boMadi. T o ‘sh suyagi toq suyak boMib, uning dastasi, tanasi va o ‘simtasi ajra- tiladi. K o ‘krak qafasining shakli bolaning yoshi va tana kons- titutsiyasiga bogMiq boMadi. Odamlarda ikki xil shakldagi ko‘krak qafasi uchraydi: uzun ensiz va qisqa keng. Ko'krak qafasining shakliga t o ‘sh suyagi ham mos keladi. K o‘krak qafasining asosiy shakllari konussimon, silindrsimon va yassi boMishi mumkin. K o ‘krak qafasining shakli bolaning yoshi ortishi bilan o'zgarib turadi. Bolaning birinchi yoshida k o ‘krak qafasi konus shak- lida boMadi. Bolaning 2,5—3 yoshigacha ko‘krak qafasi tana- sining o'sish bilan parallel o'sib boradi. Keyinroq gavdaning o ‘sishi ko'krak qafasini o ‘sishidan tezroq boMadi. Bolaning 12— 13 yoshlarida ko‘krak qafasining shakli katta odam ning ko'krak qafasining shakliga o ‘xshash boMadi. lekin uning oMchamlari 109 kichikroq bo'ladi. Ko'krak qafasining jinsiy farqlari 15 yosh dan hosil bo'la boshlaydi, 15 yoshdan boshlab ko'krak qafasi- mng sagital raztnerlari tez ortib boradi. Nafas olinganda o ‘gil bolalarda ko'krak qafasining pastki qobirg'alari, qizlarda esa yuqorigi qobirg'alar ko'tariladi. Ko'krak qafasining aylanasida ham jinsiy farqlar ajratiladi. O'gil bolalarning 8 yoshidan 10 yoshgacha ko'krak qafasi ning ayl.masi bir yilda 1 — 2 sm, 11 yoshdan boshlab 2—5 sm ga ortadi. 11 yoshli o'gil bolalarda ko'krak qafasining o'sishi qiz bolalarga qaraganda sekmroq bo'ladi. Bolaning tana og'irligining ortishi bilan ko'krak qafasining aylanasi orta boradi. Shuning uchun. ko‘krak qafasi aylanasini tana og'irligiga nisbatan yosh ortishi bilan asta bir m e ’yorda kamayib boradi. Jinsiy voyaga yetilish davrida voz va kuz oy- larida ko'krak qafasining aylanasi tez o'sadi. K o ‘krak qafasi ning rivojlanishi skelet muskullarining taraqqiyotiga ham bog'liq. Suzish, qaviq haydash va boshqa jismoniv mashqlar bilan sis- temalik ravishda shug'ullangan odamlarda muskullari bilan birga ko'krak qafasi rivojlangan bo'ladi. Bola noqulay sharoitda tar- biyalansa, sistemalik, jismoniv mashq bilan shug'ullanmasa, ko'krak qafasi va muskullari yaxshi rivojlanmaydi. Bolani par- taga n o to 'g 'r i o 'tk az ish , bolaning partaga k o ‘kragini tirab o'tirishi natijasida ko'krak deformatsivalashadi, bu esa yurak, qontom .rlar va o'pkalarni norm al rivojlanmasligiga sababchi b o ia d i. Bundan tashqari. raxit, o ‘pka sili va boshqa kasalliklar ham ko’krak qafasini normal rivojlanishidan orqada qolishiga sababchi bo'ladi. Sistemali ravishda nafas olish organlarini mashq qildirib borilsa, ko'krak qafasining aylanasi ortib boradi va shu bilan yurak qontom irlar sistemasi taraqqiy eta boradi. Q o ‘l skeleti. Qo'l skeleti yelka kamarining suyaklari (kurak va o'm rov suyaklari) erkin qo'l suyaklari (yelka suyagi, bilak va tirsak suyaklari, panja suyaklari) kiradi. Yuqori kamar va qo'l suyaklari embrionining uch haftaligi- dan boshlab hosil bo'la boshlaydi. O 'm rov suyagi ontogenezda kam o'zgaradigan suyaklarga kiradi. Yangi tug'ilgan bolada o'm rov suyagini faqat to'sh uchini biroz qismi tog'ayli, qolgan qismi suyakli bo'ladi. To'sh uchida suyaklashish yadrosi 16— 18 yoshda hosil bo'lib, yangi tug'ilgan bolada kurak suyagi ning tanasi va qirrasi suyaklashgan bo'ladi. Kurak suyagining qolgan qismlari tog‘avli b o ‘Iadi. Kurak suyagi 18—25 yoshda to'liq suyaklashib tugaydi. Yelka suyagi 20—25 yoshda. bilak suyagi 2 1 —25 yoshda, tirsak suyagi 21—24 yoshda, kaft ustki suyaklari 9—13 yoshda, kaft suyaklari 12 yoshda, barmoq fa- langa suyaklari 9— 11 yoshda suyaklashib tugaydi. Yelka kamar va q o ‘1 suyaklarini suyaklashib tugashi erkaklarga nisbatan ayollarda erta bo'ladi. Bolalar uzoq vaqt tik turganda og‘ir yuklarni ko'targanda, tor oyoq kiyim kiyilganda oyoq panjasi gumbazi tekislanadi, tekis panja kasali kelib chiqadi. Tekis panja-oyoq panjasining kasalligida uzoq masofaga yurganida og'riq seziladi. G um baz panja oyoq shaklida bo'lishi odamni prujina kabi harakatlantiradi va yurishda tana o g ‘irliklarini yengillashtiradi, nerv sistemasini silkinishdan saqlaydi. M uhim atam alar: D i a f i z — u z u n s u y a k n i n g t a n a s i . E p i f i z — u z u n s u y a k n i n g ik ki u c h i . O s e n i — s u y a k n i n g o r g a n i k m o d d a s i . S k o l i o z — u m u r t q a p o g ' o n a s i n i n g q i y s h a y i b q o l i s h i . Takrorlash uchun savollar: 1. S u y a k n i n g f u n k s i y a l a r i q a n d a y ? 2. S u y a k t o ' q i m a s i q a n d a y r i v o j l a n g a n ? 3. S u y a k t o ' q i m a s i n i n g t u z i l i s h i v a x o s s a l a r i q a n d a y ? 4. K a l l a s u y a g i q a n d a y q i s m l a r g a b o ' l i n a d i v a q a v s i s u y a k l a r d a n t u z i l g a n ? 5. K a l l a s u y a g i q a n d a y r i v o j l a n a d i ? 6. Q a v s i s u y a k l a r k o ' k r a k q a f a s i s u y a k l a r i n i t a s h k i l q i l a d i ? 7. K o ' k r a k q a f a s i q a n d a y t u z i l g a n ? 8. U m u r t q a p o g ' o n a s i n i n g q a n d a y e g r i l i k l a r i b o r ? 9. B o l a u m u r t q a p o g ' o n a s i q a n d a y r i v o j l a n a d i ? 10. S u y a k u s t p a r d a s i n i m a ? 11. U z u n n a y s i m o n s u y a k l a r q a n d a y t u z i l g a n 9 12. T o s k a m a r s u y a k l a r i q a n d a y r i v o j l a n a d i ? 13. O y o q s u y a k l a r i n i n g t u z i l i s h i n i a v t i b b e r i n g ? Download 93.45 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling