Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya
Download 93.45 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Takrorlash uchun savollar
- ORG ANIZM NIN G RIVOJLANISH IDA M U H IT VA 1RSIYATNING ROLI HUJAYRANING T U Z IL ISH I
- Gamm
- BOLALARNING 0 ‘S IS H VA RIVOJLANISH I QONUNIYATLARI
Ya. G. P o‘Iatov epidimemiologiya va yuqumli kasalliklar h a qida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan. S. S alixo‘jayev yirik gigiyenist olim u foydali qazilmalar ishlab c h iq a rila d ig a n k o n lar ishchilari m e h n a t sh a r o itm i o ‘rgangan. Bolalar va o ‘smirlar gigiyenasi sohasida ko‘pgina ilmiy-tadqiqot ishlarni olib borgan. 19 U bolalar va o'sm iriar gigiyenasiga oid bir necha risola, qo'llanm alar muallifidir. F. Nuriddinova issiq iqlim sharoitida m ehnat qilishning o ‘ziga xos xiisusiyatlarini o ’rgangan. S. N. Bobojonov mikroelem entlarning almashinuvi sohasi- da ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan. M . Ismoilov bolalar va o'smirlar gigiyenasi sohasida juda ko‘p ilmiy-tadqiqotlar olib borgan. «O'quvchilar gigiyenasi» nomli kitob va boshqa bir qator risolalar yozgan gigivenist olimdir. Asosiy atam alar: A n a t o m i y a — k e s a m a n F iz io lo g iy a — «fizis» tib b i y o t , «logos» fan. G i s t o l o g i y a — h u j a y r a h a q i d a g i t a ’li m o t. G i g i y e n a — to z a lik , o z o d a lik . Takrorlash uchun savollar: 1. A n a t o m i y a fani n i m a n i o ‘r g a n a d i va q a n d a y fa n l a r b i l a n b o g ‘liq? 2. Fiz io lo g iy a fani n i m a n i o ' r g a n a d i va q a n d a y f a n l a r bi la n b o g ‘la n g a n ? 3. G i g i y e n a fani n i m a n i o ‘rg a n a d i ? 4. A n a t o m i y a , fiziologiya fa n la ri d a q a n d a y te k sh ir ish usullari q o 'l l a n i l a d i ? 5. A n a t o m i y a f a n i n i n g riv o jl a n ish t a rix in i ay tib be rin g ? 6. Fiz io lo g iy a fani q a n d a y r iv o jl a n g a n ? 7. G i g i y e n a n i n g ri v o jl a n ish t a r i x id a n n i m a l a r n i bilasiz? 8. 0 ‘z b e k i s t o n d a a n a t o m i y a , fiz io logi ya va g i g i y e n a n i n g r ivojla nis hi ? 9. SogMom a v lo d d a s t u r i n i n g a h a m i y a t i ? 20 ORG ANIZM NIN G RIVOJLANISH IDA M U H IT VA 1RSIYATNING ROLI HUJAYRANING T U Z IL ISH I 0 ‘simlik va hayvonlar organizmidagi yadro va sitoplazmadan tashkil to p g an tu z ilm a hujayra deb n o m la n a d i. E lek tro n mikroskop kashf etilishi bilan hujayraning tarkibi va m oddalar almashinuvi o ‘rganila boshlandi. Hujayralar shakli, tashqi, ichki tuzilishi va bajaradigan funksiyalariga k o ‘ra bir-biridan farq qiladi. Hujayralar sharsimon, duksimon, prizmasimon, kubsimon va boshqa shakllarda b oiadi. Odam hujayrasining o'rtacha vazni 10'7 dan 10'5 gacha b o ia d i. Har bir hujayra sitoplazmatik, membranik, sitoplazma, yadro, hujayra orgonoidlaridan tashkil topgan. Hujayra membranasi 3 qavat tuzilishga ega, har biri tahminan 25° A qalinlikda bo'ladi. Hujayra membranasi hujayraning tashqi va ichki muhiti orasida- gi m oddalar almashinuvini boshqaradi h am da turli ionlarni tanlab o ‘tkazish xususiyatiga ega. Goldji apparati q o ‘sh qavat m em brana bilan qoplangan yirik vakuolalardan va mayda pufakchalardan iborat. Uning funksi yasi t o i i q aniqlanmagan. Mitoxondriyalami tayoqchasimon, donalik ipsimon shakllari bo‘lib, diametri 0,5 mkm, uzunligi 7 mkm gacha boiadi. Mito- xondriyalar fermentlar va vitaminlarga boy boiadi. Ularning soni 50—500 tagacha b o ia d i va ikki qavat membrana bilan qoplana- di. U hujayrani energiya bilan ta ’minlovchi ko'pgina kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etadi. Lizosomalar membranaga ega boigan va 0,2—0,8 mkm diametrli tuzilmalar hisobianadi. Lizosomalarda oziq moddalami parchalaydigan turli fermentlar saqlanadi. Yadro atrofida joylashgan orgonoid hujayra markazi deb nomlanadi. U hujayra b o ‘linishida m uhim rol o ‘ynaydi. Yadro sitoplazmadan m embrana orqali ajralib turadi. Yadroning shakli, o ic h a m i ko‘proq hujayralarning shakli va o ‘lchamlariga bog‘liq b o iadi. Yadro membranasining teshiklari b o iib , sitoplazmadagi oksidlar m em brana teshiklari orqaii yadrocha, yadrodagi rnod- dalar esa sitoplazmaga o'tadi. M em brananing ostida yadroning yarim suyuq moddasi — yadro shirasi bo'ladi, unda xromosomalar va yadrochalar joy- lashadi. Yadro tarkibida xrom osom alar mavjud. X rom osom a lar organizmning xarakterli barcha belgilarini irsiy yo'l bilan nasldan-naslga o'tkazadi. Hujayra bo'linishidan avval x ro m o somalar yaxshi ko'rinadi. Xrom osom a ipchalari tarkibiga de- zoksiribonuklein kislota (D N K ) kiradi. D N K nukleotidlardan tashkil topgan bo'ladi. Har bir nukleotid azot asoslari (purin void pirimidin), uglevod komponentlari (riboza yoki dizok- sirobizodana) va fosfor kislotadan iborat. Hozirgi vaqtda D N K orqali hujayradan-hujayraga va organizm dan-organizm ga irsiy informatsiya o'tkazilishi isboilanadi. Hujayrada D N K dan tashqari riboneklein kislota ham bo'lib, uning informatsion yoki martik ( i- R N K yoki m -R N K ); ri- bosimik (r-R N K ); transport (t-R N K ) turlari farqlanadi, R N K da D N K dagi barcha azot asoslari saqlanadi, faqat timin o 'm in i urosil egallaydi. Ribosomal R N K , asosan, yadrochalarda hosil bo'lib, u ri- bosoma shakllanishida ishtirok etadi. D N K va R N K ning yuksak polim etrli k o m p le m e n tla r molekulalari informatsion R N K (i-R N K )n i sintezlash va sito plazmaga o'tkazish yo'li bilan arnalga oshadi. I - R N K molekulasi 500 tadan ortiq, t-R N K molekulasi esa 80 nukleotidlar saqlaydi. 150 ta aminokislotadan oqsil molekulasining sintezlanishi 1,5 min davom etadi. Oqsilning sintezida esa 30 aminokislota ishtirok etadi. Hujayraning asosiy funksiyalari — m oddalar almashinuvi, harakat, t a ’sirlanish, ko'pavishidan iboratdir. Har bir hujayradagi moddalar almashinuvsiz organizm hayot faoliyatini dialektik ravishda tushunish m um kin emas. Tashqi m uhitdan m oddalar shimilishi, ularning oddiyroq moddalarga parchalanishi, o'zlashtirilishi va chiqindi m oddalarni chiqarib y u b o r i l i s h i h a r b i r t irik o r g a n i z m g a xos x u s u s i y a t d i r . 0'z:lashtirishning bu xususiyati yangi moddalarning hosil qilini- shi assimilatsiya deb yuritiladi, moddalarning parchalanish jaray- oni esa — dissimilatsiya deyiladi. Organizmga kirgan oqsil yog' va uglevodlar avval parchalanadi va oddiy elementlarga ayla- 22 nadi, so‘ng hujayralar tom onidan turli maqsadlar, ovqatlanish uchun foydalaniladi, bunda organizm uchun kerak b o ‘lmagan chiqindi m odda hosil bo'ladi. Hujayradagi assimilyatsiya va dissimilatsiva protsesslari doimo bir xil ketavermaydi. Bu jarayon organizmga tushgan moddalaming miqdori va sifati bilan bog‘liq bo'ladi. Ba’zi hujayralar amyobaga o ‘xshash harakatlanib turadi. Masalan, leykositlarning ba’zi shakllari shunday harakatlanadi. Barcha hujayralar, t o ‘qimalar, organizmiar ko'payish xu- susiyatiga ega. Tirik organizmiar ko‘payish orqali o ‘ziga o ‘xshash organizmlarni hosil qiladi. Hujayraning ikki xil oddiy va mu- rakkab ko'payishi bir-biridan farqlanadi. Oddiy yoki amitoz bo'linish ipsimon tuzilmasiz bo'linishdir, aw al yadrochalar c h o ‘ziladi, so ‘ng protoplazma va yadrocha- lar ikkiga bo'linib, ikkita qiz hujayra hosil bo'ladi. Murakkab b o ‘linish mitoz yoki /сягео/сшег bo'linish 4 davr- ni o 'z ichiga oladi. Hozirgi zamon biologiya va tibbiyotining muhim m uam m o- laridan biri irsiyat masalasi hisoblanadi. Keyingi 20 yilda h u jayra va genetik apparatni o'rganish sohasida ko‘pgina ilmiy yangiliklar ochildi. Gregor M endel b u n d a n 100 yil avval o'simliklar bilan turli tajribalar olib borib, irsiyat va o'z ga- ruvchanlik masalalari bilan shug'ullangan. Uning ilmiy tadqiqoti o'z zamondoshlari tom onidan yetarli baholanmagan. Golland olimi D e Friz G. Mendel tajribalarini qayta tek- sh irib , un in g t a d q i q o t l a r i n i ta s d iq la y d i. S h u n d a y qilib, G. Mendelning tadqiqoti olimlar tom onidan tan olindi va gene- tika faniga asos solinadi. Irsiyat o'simlik va hayvon organizmlarining evolutsion rivoj- lanishining asosiy ajratib bo'lmaydigan xususiyati hisoblanadi. O rg a n iz m irsiy a tin i o 'r g a n m a y tu rib , a v l o d d a n - a v l o d g a o'tadigan kasalliklarning tabiatini bilish, ularning oldini olish va davolash m um kin emas. Irsiyat o ta-onaga xos biologik xususiyatlarning nasldan- naslga o'tishini taxm inlashdan tashqari, yana har bir alohida organizm uchun m a ’lum muhit sharoitida q a t’iy tartib bilan shakllana boradigan o ‘ziga xos belgi va sifatlarning rivojlani shi, shuningdek, m oddalar almashinuvining o ‘ziga xos ravishda kechishini ham t a ’minlaydi. Irsiyat tashqi muhit t a ’siriga juda chidamlidir. Organizm yashayotgan m uhit sharoitiga qarab irsiy belgilarning sifati o ‘zgarishi m um kin. Irsiy belgilarning bunday o ‘zgarishi m utat- siya deb nomlanadi. Irsiy belgilarni nasldan-naslga oikazilishida yadro tarkibidagi xromosomalarning roli muhim. Yadro boiin ish i jarayonida hujayrada tayoqchasimon tana- chalar xromosomalar vujudga keladi. Odam jinsiy hujayralarda xromosomalar soni 23 ta bo'ladi. Xromosomalar oqsillar va nuklein kislotalarning yirik moleku- lalaridan tashkil topgan boMadi. Irsiy belgilar informatsiyasi- ning kodlari oddiyroq birikmalar dezoksiribonuklein kislota saq- langan b o ia d i. X rom osom alarning soni turli o ‘simlik, hayvon hujayralarida turlicha b o i a d i , doim o bir xil saqlanadi. D N K molekular strukturasida tur va individumining b a r cha belgilari shifrlab q o ‘yilgan b o ia d i. Xrom osom alarda tiz- ma shaklida genlar joylashgan b o iib , uning ayrim qismini tashkil etadi. Shunday qilib, hujayra yadrosida saqlangan xrom osom alar va D N K ota-onadagi asosiy belgi va xususiyatlarini avloddan- avlodga o ‘tkazuvchi asosiy tuzilmalar hisobianadi. 1671 yil student Gamm va olim Levin Guk erkak jinsiy suyuqligida jinsiy hujayralar spermotozoidlami topgan edilar. Spermotozoid so‘zi u ru g iik jonivor m a ’nosini anglatadi. Sper- m otozoidlar jinsiy bezlarda (urug‘donda) b o i a d i . U rg ‘ochi jinsiy hujayralarning taraqqiyoti — ovogeniy deyi- ladi. Tuxum hujayra k o 'p in ch a yum aloq shaklda b o ia d i. T u xum hujayralarda m oddalar almashinuvi boshqa hujayralarda- giga nisbatan tez boradi. Tuxum hujayralari ko‘payib, oxirida rivojlana boshlaydi. K o'payishdan to'xtagan yosh tuxum h u jayralari birinchi tartibli ovositlar deb ataladi. Tuxum hujayra sitoplazma, o ‘zak va po'stdan iborat. Sito- plazm ada markaziy tanacha, orgonoidlar va kiritmalar bor. Tuxum hujayradagi sariq modda embrionning taraqqiyoti uchun zarur oziq m o d d a hisobianadi. O dam em brionining rivojlanishi. O d a m e m b r i o n i n i n g rivo jlan ish i e m b r io lo g iy a f a n id a o ‘rganiladi. Erkak organizmidagi jinsiy bezlardagi urug‘ h u jayralar spermatozoidlar, ayol jinsiy bezlaridan tuxum hujayralar 24 yetiladi. Urug‘ hujayra bilan tuxum hujayra ham boshqa-boshqa hujayralarga o ‘xshash protoplazma va yadrodan tuzilgan. J i n siy hujayrada 23 xrom osom a b o ‘ladi. U harakatchan b o i ib , bachadon nayidagi tuxum hujayrani u ruglantira di. Natijada, ikkita hujayraning q o ‘shilishidan 46 xromosomali yangi h u jayra hosil bo‘ladi. Bu yangi hujayrada ota-onadagi barcha irsiy omillar saqlangan b o ia d i. U r u g ia n g a n tuxum hujayra zigota deyiladi. U dastlab 2 ga 4, 8, 16, 32 va hokazolar geometrik b o ‘linishidan ko‘p hu- jayrali (tutga o'xshash) sharblastom er hosil bo'ladi. Tuxum hujayra b o ‘linishi paytida teng b o lin m a y d i. Shuning uchun blastomerning bir pallasida tuxum s a rig i ko‘proq tushgan yirik hujayralar, ikkinchi pallasida esa mayda hujayralar t o ‘planadi. Embrion rivojlanishining ikkinchi davrida embrion devorini hosil qilib turgan b a ’zi hujayralar juda tez ko‘payadi, tugun- cha hosil qilib t o ‘planadi. Blastula b o ‘shlig‘iga asta-sekin c h o ‘kadi. Natijada, embrioplast y a ’ni q o ‘sh q uw a tli tovoqsi- mon davr boshlanadi. Embrioplastdan gastm la b o ‘la boshlay di. Bu davrda em brionlar birlamchi ichak b o ‘shlig‘i va uning oldingi tom onida tashqariga ochilgan og‘zi paydo b o i a d i . Em briplastning ikkinchi qismi ajralib blastoselga tushib ko‘payadi va mezoderma hosil qiladi. Bu davrda embrion qa- vatlari: tashqi qavati — ektoderma, ichki qavati — endoderma, o ‘rta qavati — mezoderma paydo b o ‘ladi. Organizmdagi ham - ma organlar ektoderm idan, nervlar, teri hosil b o i a d i . Mezo- dermali (suyaklar, muskullar, tom irlar va b.), endoderm adan (ichki organlar) rivojlanadi. Bir turdagi hayvonlar chatishtirilsa, ularning nasli zaif yoki o ‘lik tu g ila d i. Aksincha, jinsiy hujaralar bir-birlaridan qancha uzoq b o i s a bir-biriga qon-qarindosh b o i m a s a , zigotada ichki qarama-qarshilik yuz beradi, natijada, zigota rivojlanadi. Nasi belgilari turiga boy b o l g a n jinsiy hujaralar q o ‘shilsa paydo b o i g a n yangi organizm nasi belgilariga boy b o i a d i va yangi sharoitga tez moslashadi. Barcha organizm lar m uhit sharoitiga moslashadi. Yangi t u g i lg a n chaqaloq ham yangi m u hit sharoitiga asta-sekin moslashadi. Organizm tashqi muhitsiz yashay olmaydi. O rga nizm deyilganda tashqi tushunchasi ham kiradi. Shu bilan birga organizm tashqi muhitga aktiv t a ’sir etib, uni o ‘zgartira oladi 25 va o'ziga xizmat qildiradi. Tabiiyki bolaning o'sishi va rivoj lanishi tashqi muhit sharoitiga bog'liq. Masalan, nimjon bola b e ka m u-ko'st hayot sharoitida yaxshi o'sadi. Sog'lom bola yom on hayot sharoitida o'ssa. kasalliklarga chalinib, nimjon bo'lib qoladi. Bola xoh uyda xoh bog'chada noqulay sharoitda tarbiyalansa salomatligi yomonlashadi. M uhim atam alar: G o l d j a p p a r a t i — v a k u o l a va m a y d a p u f a k c h a . D N K — d iz o k si n u k l o n i kislota. K N K — r i b o n u k le in kislota. A m i t o z — o d d i y b o ' l i n i s h . M i t o z — m u r a k k a b b o 'l i n i s h . S p c r m a t o z o i d — u r u g ‘ hu ja yra . Z ig o t a — u r u g ' l a n g a n t u x u m h u ja yr a. E k t o d e r m a — ta s h q i qa va t. E n d o d e r m a — ic hk i q a vat . Takrorlash uchun savollar: 1. H u j a y r a d a q a n d a y o r g a n o i d l a r b o r? 2. Irsiyat n i m a ? 3. M i t a x o n d r i y a l a r q a n d a y f u n k siy a n i b a j a r a d i ? 4. H u j a y r a l a r n e c h a xil k o ' p a y a d i ? 5. O d a m e m b r i o n i q a n d a y r i v o jl a n a d i? 6. O d a m u m r i d a v o m i d a q a n d a y y o sh d a v r la rg a b o ' l i n a d i ? 7. T u g ' i l g a n d a n s o ' n g o r g a n i z m d a q a n d a y o ' z g a r i s h l a r s o d i r b o ' l a d i ? BOLALARNING 0 ‘S IS H VA RIVOJLANISH I QONUNIYATLARI O'sish va rivojlanish barcha organizmiar, shuningdek, odam organizmi uchun ham xos xususiyatdir. O'sish deganda tana hujayralarining ko'payishi natijasida tink organizm hajmining m oddalar massasining ortishi tushuniladi. Umum iy o'sish tana skletining o'sishi va rivojlanishiga bog'liq. Organizm bir-biriga bog'liq bo'lgan qonuniy asosda o'sadi va rivojlanadi. Rivojla nish deb, to 'q im a va organlarning differensiyalanishiga, hu- jayralarning mukammallashuvi, o'sm irlar va katta yoshga xos bo'lgan birm uncha murakkab to 'q im a va organizmga aylani- shiga aytiladi. Jismoniy rivojlanish ко 'rsatkichlan. Yangi tug'ilgan qiz bolaning o 'rta ch a og'irligi 3,3 kg, o'gil bolalarniki 3,4 kg 26 bo’ladi. Bolaning massasi tug‘ilganidan bir oyda 600 g, ikkinchi oyda 800 g ortadi. Bir yoshli bolaning ogMrligi 6—7 kg, 2 yoshli bola vazniga 2,5—3.5 kg qo\shiiadi 4, 5, 6 yoshlarda bola ogMrligi har yili 1,5—2 kg q o ‘shilib boradi. 7 yoshdan ogMrligi tez ortib boradi. Ayniqsa, jinsiy baloglat yoshida har yili o ‘smir ogMrligi 6—7 kg ortadi. Yangi tugMlgan bolaning (bo'yi) uzunligi 50 sm boMadi. Bir yilda bolaning bo‘yi 25 sm ortadi, bolaning 2—3 yoshda b o ‘yi har yili 8 sm o'sadi, 4 dan 7 yoshgacha har yili 5—7 sm o ‘sadi. Yangi tugMlgan bolaning bosh avlanasi, ko‘krak qafasining aylanasidan katta boMadi. Yangi tugMlgan chaqaloqning bosh avlanasi 34 sm, k o ‘krak qafasining aylanasi 33 sm boMadi, so‘ng har yili 2 sm ortib boradi, 6 yoshda bola boshining aylanasi 51 sm, 10 yoshda 52 sm, 15— 16 yoshda 53 sm boMadi. Yangi tugMlgan bola boshining uzunligi tananing umum iy uzunligining 1/4 qismini tashkil etadi, 2 yoshda 1/5 qismini, 6 yoshda 1/6 qismini tashkil etadi. Yangi tugMlgan bolada qoMlarining uzunligi oyoqlar uzunligiga teng boMgan. 0 ‘sish va rivojlanish jarayoni tirik materiyaning umumiy biologik qonuni hisobianadi. Odam ning o ‘sishi va rivojlanishi tuxum hujayraning otalanishidan boshlanadi. 0 ‘sish va rivoj lanish tekis ketmay alohida etaplarda o ‘zgarishlar, silkinishlar bilan boradi. Boladagi o ‘sish va rivojlanishdagi xususiyatlar bolani toMiq qim m atli emasligi hisoblanm aydi. Rivojlanish deganda son va sifat o ‘zgarish jarayonlarining borishi bilan barcha murakkab tuzilmalarni va o ‘zaro t a ’sirlarning ortishi tushuniladi. O dam organizmi rivojlanish jarayonida organ va organlar tizimida sifat o ‘zgarishlar vujudga kelib, nerv tizimi murakkablashib boradi. Ichki sekretsiya bezlari um umiy taraqqiy etadi. Rivojlanish o kzida u ch ta omilni: o ‘sish, organlar va to ‘qimalarni tabaqalashuvi, shakllanishni o ‘z ichiga oladi. Bu lar bir-biri bilan chambarchas bogMiq va o ‘zaro ta ’sir etish bilan davom etadi. Bolalar rivojlanishning xususiyatlaridan biri o ‘sish hisobianadi, tana massasining ortishi hujayralar sonining ortib borishi hisobianadi. 0 ‘sish jara yonida hujayralar soni tana massasi va antropometrik k o ‘rsatkichlar ortib boradi. Ba’zi organlar va to'q im alarning (suyak, o ‘pka) hujayralar soni ortishi hisobiga boshqalar (muskul, nerv t o ‘qima) hu- 27 j a y r a l a r n i n g o 's i s h i h isobiga t a n a m assasi o rtib b o ra d i. O'sishning vana bir belgisi unda oqsillar miqdorining ortishi va suyaklar o ‘lchamlarining ortishi hisoblanadi. Bola organizmi katta odam dan tuzilishi, bioximik jarayon- lar va alohida a ’zolar, butun organizmni turli yosh davrlarida son, sifat o lzgarishlari bilan farq qiladi. Irsiy omillaming namoyon bo Tishi va organizmda yangi sifatlarning paydo bo'lishida quyi- dagilar muhim rol o ‘ynaydi: 1) o ‘qitish va tarbiya, 2) xulqi, 3) ovqatlanish va gigiyenik hayot sharoiti, 4) jinsiy yetilishi. Alohida a ’zolar va a ’zolar tizimi bir xil o'sib rivojlanmaydi. Odamning harakat qilishi, nutqining rivojlanishi, ovqatga eh ti yoji ni qondirish uchun m uhim jarayon hisoblanadi. Harakat, yaxshi kayfiyat insoniy emotsiyalar uchun muhim sharoitidir. Muskul harakatida tashqi muhit, ichki a ’zolardan axborot- larni nerv tizimiga kelishi ancha ortadi. Shunday qilib, o lsish va rivojlanish ijtimoiy sharoit bilan bog'liq. 0 ‘sish va rivojla nish jarayonida kelgusida o ‘sish va rivojlanish moddalar va ene r giya t o ‘planadi. Organizm katta b o ‘lish jarayonida energiya va moddalarni tejab sarflaydi. Aqliy, jismoniy mashq qilish. o ‘sish, rivojla- nishni va aqliy faoliyatni orttiradi. Ilk bolalik davrida o ‘sish gavda holatini to ‘g‘ri saqlash, yurish, nutqning taraqqiy etishi bilan bog‘liq. Bu davrdagi muskullar faoliyati skelet va m uskullarning tuzilishi yurak-qontomirlar, nafas a ’zolari tizimini takomillashu- viga sabab b o ‘ladi. Bolani k o ‘krakdan ajratilish bilan uning iste’mol qiladigan ozuqa m oddalarining tarkibi biroz qattiqroq b o lis h i sut tish- larini chiqishi hazm tizimining qayta qurilishi, hazm shiralari- ning ajralishi ichak harakati va m exanizm lari shakllanadi. N utqning rivojlanishi davom etadi, bolani 6—7 yoshida yu rish, yugurish mexanizmlari shakllandi. Bosh miyaning harakat neyronlari katta odam ning harakat neyronlariga o ‘xshab keta di. Bosh miya funksiyalarini ayniqsa tormozlanishining takomil- lashuvi, 1 kg og‘irlikka nisbatan m odda almashinuvi kamayi- shi, nerv tizimining yurak, nafas faoliyatlariga ta ’sirining susay- ishi, uyg‘oqlik davrining ortishiga olib keladi. Bog‘cha yoshidan maktab yoshiga o ‘tish q o ‘l panja m u s kullari, oddiy mehnat va turmush ko‘nikmalarining hosil bo'lishi 28 mayda aniq harakatlarning vujudga kelishi bilan xarakterlana- di. Bu davrda bosh miyaning harakat neyronlari rivojlanadi, tormozlanish jarayonlari takomillashadi. Sut tishlarning doimiy tishlar bilan almashinishi bolada hazm tizimining qayta quri- lishi bilan davom etadi, bu davrda bolaning barcha a ’zolari o ‘sib rivojlanadi. Kichik maktab yoshidan o ‘rta maktab yoshiga o4ish yoki o ‘smirlik davri jinsiy yetilishning boshlanishi, skelet muskullar funksiyalarining o ‘zgarishi tez o ‘sishi va rivojlanishi, yangi harakat, m ehnat ko‘nikmalarining vujudga kelishi bilan xarak- terlanadi. 0 ‘smirda harakat apparati shakllanib tugay boshlaydi. Bosh miyada harakat nerv markazlari shakllanib tugaydi. Uning yurak qisqarishi, m odda almashinuvi ancha pasayadi. Bola organizmi rivojlanib borar ekan, biologik va ijtimoiy omillar ham t a ’sir etib boradi. Biologik omillar organizmning o ‘zida b o ‘ladi, sotsial omillar ijtimoiy tarbiya va t a ’lim prinsip- larida boMadi. Organizmning rivojlanishini boshqarishda marka- ziy nerv sistemasi yetakchi rolni o ‘ynaydi. O'sish va rivojla nish murakkab jarayon b o ‘lib, undagi yashirin m iqdor o ‘zga- rishlari ochiqdan-ochiq sifat o ‘zgarishlariga va k o ‘rinishlariga olib kelgan. 0 ‘sish va rivojlanish aslida sakrab rivojlanish qonu- niyatlariga bog£liq, bunda asta-sekin t o ‘planib boradigan m iq dor o ‘zgarishlari m a ’lum davrga kelib, sifat jih a td a n yangi holatga o ‘tadi. Bola n e c h o g lik yosh b o ‘lsa, o ‘sish va rivojlan ish shu qadar jadal boradi. Akseleratsiya, hozirgi vaqtda akseleratsiya term ini keng m a ’noda «sekularniy trend» deb nomlanadi. Bu keng tushun- cha b o i i b , katta odamlarning tana razmerlarini ortishini, odam um rining uzayishini, hayz ko'rishni keyinroq tugashi ruhiy funksiyalar va odam rivojlanishidagi boshqa o ‘zgarishlari tu- shuniladi. Akseleratsiya, asosan, bo'yning o ‘sishi va tana massasining ortishida kuzatilmoqda. G erm aniya Demokratik Respublika- sida keyingi 50 yil da 14 yoshli o ‘smirlarning b o ‘yi 12,5 sm, Amerikada 1880 yildan 1963 yillar orasida 11 yoshli 0‘smirlarda 10 sm, 15 yoshlarniki 13 sm og'irligi 11 yoshliklarda 7 kg, 15 yoshliklarda 14 kg ortgan. Moskvada erkaklarning b o ‘yi 10 sm, ayollarda 5 sm ortgan. Oxirgi 10 yilliklarda suyaklarning rivo- 29 jlanishi 1—3 yil oldinroq tugamoqda. Doimiy lishlar 6— 12 oy avval chiqib tugamoqda va boshqalar. Akseleratsiyani tushunti- rislida olimlarning bir necha nazariyalari mavjud. Ba'zi mual- liflar akseleratsiya ultrabinafsha nurlarining bolalar organizm i ga kuchli ta'siri tufayli devdilar, boshqa olimlar esa ichki sekret siya bezlariga m agnit toM qinlarining t a 's ir e tish id a n deb tushuntiradilar. Ba'zilar kosmik nurlarni bola organizm iga kuchli ta'sir etishidan deydiiar. Yana bir guruh olimlar bolalar va o'smirlarning o'sishi va rivojlanishini tezlanuviga bolalar va o ‘smir!arni oqsil, yog', mineral tuzlar va vitaminlarga boMgan ehrivojlarining ortishidan deb uqtiradilar. Ba’zilar genetik fak- torlarni asosiy omil qilib keltiradilar. Akseleratsiya jaravonining ijobiy va salbiy taraflari bor. Odam umrining uzayishi, ruhiy funksiyalarning tezroq m ukam - malroq yetilishi foydali jihati hisobianadi. Ona qornida ho- m ila n i katta b o 'l i b ketishi oMik b o la l a r n in g t u g 'i l is h i n i ko'payishiga olib keladi. Akselerant bolalarda nafas organlari kasalliklari xronik tonzillit, revmatizm, cillergik kasalliklari tez- tez uchrab turadi. Akseleratsiya hodisasi munosabati bilan bolalar sogMigini muhofaza qilish, pedagogik jarayonning ilm iy asoslarini ishlab chiqish, bolalar va o'smirlarni jinsiy tarbi yalash va boshqa masalalarni hal etishga t o ‘g ‘ri keladi. Download 93.45 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling