Kichik mutaxasislar tayyorlash markazi gumanitar va ijtimoiy fanlar sikli

2-o’quv savoli: “Al-Qoida” («Asos») ekstremistik va terroristik oqimlarni birlashtirgan tarmoq. Tashkilotning kelib chiqish tarixi va faoliyati.
Radikal islom g'oyalariga asoslangan ushbu transmilliy diniy-siyosiy guruhning paydo bo'Iishiga Usoma bin Lodin rahbarligida Afg‘onistonda Sovet armiyasiga qarshi urushda ishtirok etish uchun ko'ngillilarni yollash va ularni qurol-aslaha bilan ta’minlash maqsadida Pokiston hududida tuzilgan «Maktab al-xidmat» byurosi asos bo‘lib xizmat qilgan.
Tashkilotning dastlabki tuzilmalari G‘arb va AQSHning global yetakchiligiga qarshi kurash, islomning fundamental asoslariga qaytish va yagona islomiy xalifat qurishdek maqsadlar dasturiga monand ravishda 1992-yilda Xartum (Sudan)da qayta shakllantirilgan.
«Al-Qoida» rahbariyati g‘oyaviy jihatdan Muhammad ibn Abdul-Vahhob va Sayid Qutblarning asarlarida bayon qilingan tamoyillarga asoslanishini e’tirof qilgan holda, amalda musulmon davlatlaridagi dunyoviy hukumatlarni ag‘darib tashlash va shariatga asoslangan islomiy davlat qurishdek asosiy maqsadni ko‘zlaydi.
«Al-Qoida» rahbariyatining Yaqin Sharqdagi Arab—Isroil muammosini musulmon va kofirlar orasidagi dinlararo kurash sifatida ta’riflashi, 1991-yilda Amerika qo'shinlarining Iroqda harbiy harakat olib borish uchun Saudiya Arabistoni hududiga joylashuvini musulmon dunyosiga nisbatan salb yurishi deb baholashi ham, AQSHni musulmonlarning asosiy dushmani, lsroilni esa uning yaqin yordamchisi, deb hisoblashi ham tashkilotning g‘oyaviy qarashlarini aniq ifodalaydi deyish mumkin.
«Al-Qoida» boshqa diniy ekstrem istik tashkilotlar kabi qat’iy iyerarxiya asosida tuzilgan bo‘lib, unga Oliy kengash («Majlis ash-shura») rahbarlik qiladi. Oliy kengashga harbiy, moliyaviy, diniy va huquqiy, axborot va tashviqot qo‘mitalari bo‘ysundirilgan bo‘lib, ular quyi pog‘onadagi guruhlar faoliyatini boshqaradi.
Manbalarda «al-Qoida»ning harbiy lagerlari 2001 yilga qadar Afg‘oniston, Pokiston, Somali, Sudan, Yaman, Bangladesh kabi qator davlatlarning tog‘li hududlarida, shuningdek, Checheniston hatto, bittasi AQSHning Florida shtatida faoliyat ko'rsatgani qayd etiladi.
Taxminlarga ko'ra, hozirgi kunda tashkilotning yashirin guruhlari 33 tadan 88 tagacha mamlakat hududida faoliyat yuritayotgan b o ‘lishi, jangarilarining soni esa 3000-7000 kishini tashkil etishi mumkin. «Al-Qoida»ning dastlabki faol harakati 1992 yil kuz faslida kuzatilgan bo‘lib, tashkilot jangarilari Somalidagi beqarorliklarning oldini olish uchun kiritilgan BMT tinchlikparvarlik kuchlari tarkibidagi AQSH maxsus qo‘shinlarining 18 harbiy xizm atchisini o ‘ldirishgan.
1996 yilda AQSHning Sudan hukumatiga tazyiqi ostida «al-Qoida»ning asosiy jangovar kuchlari Afg‘onistonning «Tolibon» harakati nazoratidagi hududlarga ko‘chib o ‘tdi. Aynan shu yerda, 1998 yilning fevralida «al-Qoida» yetakchiligida «al-Jamoa al-Islomiyya», «al-Jihod» (Misr), I «Jamaati ulame Pokiston», «Kashmir q o ‘zg‘olonchilik harakati» Is" (Hindiston), «Jihod» (Bangladesh) va «Tolibon» harakati vakillari «Yahudiy va salbchilarga qarshi xalqaro islom fronti» uyushmasi tuzilganini e’lon qilishdi. Ushbu uyushma nomidan Usoma bin Lodin AQSH boshchiligidagi G ‘arb dunyosiga jihod e’lon qildi.
Shundan so‘ng, qator og‘ir oqibatlarni keltirib chiqargani terrorchilik harakatlari sodir etildi. Jumladan, 1998 yil 25 iyunda «al-Qoida» jangarilari Saudiyaning Daxran shahri yonida joylashgan AQSH Harbiy Havo kuchlarining bazasi oldida amalga oshirgan portlash natijasida 19 kishi halok bo‘lib, 300 dan ziyod kishi tan jarohatini oldi. Shu yilning 7 avgustida esa «al-Qoida» jangarilari bir vaqtning o‘zida AQSHning Tanzaniya va Keniyadagi elchixonalari oldida bomba ortilgan mashinalarni portlatishi oqibatida esa 242 kishi halok bo‘ldi va 5000 ga yaqin odam shikastlandi.
Va nihoyat, 2001 yilning 11 sentabrida Amerika Qo‘shma Shtatlarida turli reyslar bilan Nyu-York, Boston va Vashington shaharlaridan uchgan to ‘rtta «Boing-757» samolyoti «al-Qoida» guruhiga mansub 18 nafar terrorchi tom onidan egallab olinib, ularning ikkitasini Nyu-Yorkdagi xalqaro savdo Markazi joylashgan «egizak» binolarga, bittasini esa AQSH qurolli kuchlari shtabi - Pentagonga yo‘naltirildi. Yana bir samolyot Pensilvaniya shtatidagi Shanksvill rayoniga qulab tushdi.
Umuman olganda, mavjud ma’lum otlarga ko‘ra, «al-Qoida» guruhi jangarilari Afg‘oniston (1992 yildan), Somali (1992-1993 yy.), Bosniya va Gersegovina (1992-1995 y.), Kashmir (1993 yildan), Shimoliy Kavkaz (1995 yildan), Kosovo (1999 y.), Markaziy Osiyo (1999 yildan), Pokistonning Janubiy Vaziriston viloyati (2001 yildan) va Iroq (2003 yildan) hududlarida qurolli to‘qnashuv va terrorchilik harakatlarini amalga oshirishda faol ishtirok etib kelmoqda.
11-sentabr voqealaridan so‘ng Afg‘onistonda o‘tkazilgan keng kolamli xalqaro aksilterror harakati natijasida «al-Qoida» jiddiy talafot ko‘rgan bo‘lsa-da, u o‘z faoliyatini yangi sharoitlarga moslashtirishga intilmoqda. Jumladan, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, tashkilot asosiy tizimlarini erkinpushtun qabilalari yashaydigan Pokistonning shimoli-g‘arbiy va Kashmirdagi baland tog‘li hududlarga ko‘chirishga harakat qilinmoqda. Afg'oniston va Iroqda AQSH harbiylariga qarshi partizan urushida faol ishtirok etish barobarida aksilterror ittifoqiga a ’zo davlatlardan ushbu hududlardan o‘z qo‘shinlarini olib chiqishni talab qilayotgani tashkilotning bugungi kundagi o‘ziga xos xususiyatidir. «Al-Qoida» aynan shu maqsadga erishish bayrog‘i ostida terrorchilik harakatlarini amalga oshirmoqda. Jumladan, 2004 yilning 11-martida Madrid (Ispaniya)dagi 4 ta tem ir yo‘l bekatida umumiy hisobda 6 ta portlatish amalga oshirildi. Natijada, 200 kishi halok bo‘ldi va 1500 dan ziyod kishi yarador bo‘ldi. Politsiyaning taxminiga ko‘ra, portlashlarni «al-Qoida» guruhi bilan yaqin aloqada bo‘lgan marokashlik radikal islom guruhi amalga oshirgan.
Qayd etilgan dalillar ham «al-Qoida»ning xalqaro terrorchilik tizimining markaziy unsuri vajahonning turli nuqtalarida ro‘y berayotgan qurolli to ‘qnashuvlar, terrorchilik amaliyotlarini moliyalashtirish, rejalashtirish ham da bevosita amalga oshirishning asosiy bo‘g‘iniga aylanganini ko‘rsatadi.
Tahlil qator xulosalarni chiqarish imkonini beradi. Eng avvalo, aksariyat diniy-ekstrem istik tashkilotlar rasmiy - ochiq ish olib boruvchi siyosiy ham da xufya harakat qiluvchi jangovar qanotlar orqali faoliyat yuritishga intilayotganini ta’kidlash zarur. Siyosiy qanot jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok etib, aholi xayrixohligiga erishish, jangovar qanot esa terrorchilik usullari bilan hukumatga tazyiq o ‘tkazish uslubidan foydalanadi. Shuningdek, keyingi yillarda ushbu tashkilotlar o‘z faoliyatiga ko‘proq yoshlarni va ayollarni jalb qilishi, terrorchi-kamikadzelardan foydalanish va mumkin qadar ko‘proq qurbonlar boMishini nazarda tutgan holda terrorchilik harakatlarini amalga oshirayotganini qayd etish lozim.
Shu bilan birga, diniy-ekstrem istik tashkilotlar o ‘z faoliyatini uyg'unlashtirishga va yaxlit tizim sifatida ish olib borishga harakat qilm oqdalar. Iroq, A fg'oniston va Chechenistondagi qo'poruvchilik harakatlarida turli millatga mansub jangarilarning ishtirok etayotgani, terrorchilik harakatlari bir xil shiorlar ostida amalga oshirilayotgani bunga dalil bo ‘la oladi.
Diniy-ekstremistik tashkilotla rning reaksion g‘oyalari va qo‘poruvchilik faoliyati barcha mam lakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishiga o'zining salbiy ta’sirini o ‘tkazmoqda.
Bundan tashqari, mamlakatlar iqtisodiyoti, o‘zaro investitsiyasiga jiddiy ziyon yetkazilmoqda. Xususan, AQSH kongressi tomonidan tuzilgan Milliy komissiyaning hisobotiga ko‘ra, 2001 yil 11-sentabrda amalga oshirilgan terrorchilik harakatlari AQSH va jahon iqtisodiyotiga bevosita 135 mlrd., bilvosita 2 trln. dollar zarar yetkazgan.
Shuningdek, amerikalik mutaxassislar fikriga ko'ra, Jazoirda hukumat qo‘shinlari va «Qurollangan islom guruhi» orasidagi urush 1996—2001-yillar orasida mam lakat byudjetiga 16 mlrd. AQSH dollari m iqdorida ziyon keltigan.
Ayni paytda, d iniy-ekstremistik tashkilotlar tomonidan olib borilayotgan tashviqot yoshlarning soxta g'oyaga aldanib qolishi, yurt ravnaqi yo‘lidagi faoliyatdan chalg‘ishi, jamiyatdagi m a’naviy-ruhiy knuhitning buzilishiga sabab bo‘lmoqda.