Кимё фанидан абитуриентлар

Azotli
Kaliyli
Ammiakli selitra Ammoniy sulfat Natnyli selitra Kalsiyli selitra Ammiak (suvsiz suyuq) Ammiakli suv	NH4N03 (NH4)2S04 NaN03 Ca(N03)2 NH3 NH3	Silvinit Kaliy xlorid Kaliy sulfat	KCl • NaCl KCl K2S04
Fosforli		Kompleks
Fosforit uni Oddiy superfosfat Qo’sh superfosfat Pretsipitat	Ca3(P04)3 Ca(H2P04)2 • CaS04 Ca(H2P04)2 CaHPO4 • 2H20	Ammofos Kaliyli selitra Nitrofoska	NH4H2P04, (NH4)2HP04 KN03 CaHP04, NH4N03, KC1, ammoniy fosfatlari

№	номи	мисол
1	Оддий	K2CO3, NH4NO3, NaNO3, Ca(NO3)2, KCl, (NH4)2CO3,NH4Cl, CO(NO3)2, Ca3(PO4)2, Ca(H2PO4)2, CaHPO4
2	Мураккаб	KNO3, NH4H2PO4, (NH4)2HPO4, K3PO4
3	аралаш	NH4H2PO4, (NH4)2HPO4, Ca(H2PO4)2*CaSO4, KCl* KNO3

Inson tanasining 99,4% ini H, O, C, N, Ca tashkil etadi. Ularning barchasi makrobiogen elementlar deb ataladi.

Tirik organizmda 0,01% dan kam miqdorda uchraydigan 10 ta element: Fe, Mn, Co, Cu, Mo, Zn, F, Br, J, B mikrobiogen elementlar deb ataladi.


SUVNING QATTIQLIGI
Vaqtinchalik qattiqlik-suvda magniy va kalsiy gidrokarbonatlar [Ca(HCO₃)₂; Mg(HC0₃)₂] mavjudligi bilan bog’liq.
Doimiy qattiqlik-suvda magniy va kalsiy sulfatlar va xloridlar [CaS0₄, CaCl₂; MgS0₄, MgCl₂] mavjudligi bilan bog’liq.
Kalsiy qattiqligi-suvda kalsiy tuzlari mavjudligi bilan bog’liq.
Magniy qattiqligi-suvda magniy tuzlari mavjudligi bilan bog’liq.
Umumiy qattiqlik-suvning kalsiy va magniy qattiqligi yig’indisi.
ORGANIK BIRIKMALARNING TUZILISH NAZARIYASI.
Organik kimyoning ilmiy asosini kimyoviy tuzilish nazariyasi tashkil qiladi.
1858-1861-yillarda rus olimi A.M.Butlerov Parij va Shpeyer (1861-yil 16-sentabr) shaharlarida kimyoviy tuzilish nazariyasi asoslariga doir ma'ruza qilgan:
1. Atom va molekulalar real mavjud. Atomlar molekulada tartibsiz holda emas, balki valentliklariga mos ravishda ma'lum izchillikda bir-biri bilan kimyoviy bog’lar orqali birikadi;
2. Moddaning xossalari nafaqat sifat va miqdoriy tarkibga, balki molekulalarning kimyoviy tuzilishiga ham bog’liq;
3. Molekuladagi atom yoki atomlar guruhi bir-biriga bevosita va bilvosita ta'sir ko’rsatadi.

• Geometrik stereoizomeriya-o’rinbosarlarning qo’shbog’ atrofida fazoviy joylashuvining turlichaligi natijasida vujudga keladigan izomeriya.

• Strukturaviy izomeriya-uglerod zanjirining tarmoqlanishi va qo’shbog’ning joylashishi bilan bog’liq bo’lgan izomeriya.

Formulasi	Nomlanishi
Empirik	Tarixiy	Xalqaro
HCOOH	Chumoli kislota	Metan kislota
CH3COOH	Sirka kislota	Etan kislota
C2H5COOH	Propion kislota	Propan kislota
C3H7COOH	Moy kislota	Butan kislota
C3H7COOH	Izomoy kislota	2-metilpropan kislota
C4H9COOH 4 9	Valerian kislota	Pentan kislota
C5H11COOH	Kapron kislota	Geksan kislota
Cl5H31COOH	Palmitin kislota	Geksadekan kislota
C16H33COOH ! 16 33	Margarin kislota	Geptadekan kislota
C17H35COOH	Stearin kislota	Oktadekan kislota

Tabiatda uchraydigan ayrim aminokislotalar

Formulasi	Nomlanishi
Empirik	Tarixiy	Xalqaro
NH2CH2COOH	Glitsin	Aminoetan kislota
CH3CH(NH2)COOH	Alanin	-aminopropankarbon kislota
CH3CH(CH3)CH2CH(NH2)COOH	Leysin	-amino-p-metilpentan-karbon kislota
CH3CH2CH(CH3)CH(NH2)COOH	Izoleysin	-amino-p-metilpentan-karbon kislota
NH2(CH2)4CH(NH2)COOH	Lizin	,e-diaminogeksankarbon kislota
HOOC(CH2)2CH(NH2)COOH	Glutamin	-aminopentadikarbon kislota
C6H5-CH2CH(NH2)COOH	Fenilalanin	-amino--fenilpropan-karbon kislota
HO-CH2CH(NH2)COOH	Serin	-amino--gidroksipro-pankarbon kislota
HS-CH2CH(NH2)COOH	Sistein	-amino--tiolpropan-karbon kislota

XXIII. Organik moddalar.

1. Изомерия
Бир хил атомлардан ташкил топган моддалар турлича тузилган бўлиши мумкин:



Органик бирикмаларда учрайдиган изомерия турлари:
1. Структуравий (тузилиш) изомерияси.
а) углерод занжиридаги изомерия б) ҳолат изомерия

в) метамерия

2. Фазовий изомерия
а) геометрик изомерия

б) оптик изомерия

Органик бирикмалар таркибидаги бир углерод атоми тўрт хил гуруҳ билан боғланган бўлади.



3.Dinamik izomeriya (Tautomeriya)

Parafinlar (alkanlar)da		To’yingan bir atomli spirtlarda
Modda	Izomerlar soni	Modda	Izomerlar soni
CH4	1	CH3OH	1
C2H6	1	C2H5OH	1
C3H8	1	C3H7OH	2
C4H10	2	C4H9OH	4
C5H12	3	C5H11OH	8
C6H14	5	C6H13OH	17
C7H16	9	C10H21OH	543
C8H18	18	C4H9N	7
C9H20	35
C10H22	75
C11H24	159
C12H26	355
C13H28	802
C20H42	366319

Izomerlar (bir-biriga izomer sinflar).
Alkanlar - Alkanlar
Alkenlar - Sikloparafinlarga
Alkadienlar - Alkinlarga
Spirtlar - Oddiy e’firlarga
Karbon kislotalar - Murakkab efirlarga
Aldegidlar - Ketonlar va to’yinmagan spirtlar
Aminokislotalar - Nitrobirikmalarga

1. 
   Organik birikmalarning nomenklaturasi.
   

1. 
   Tarixiy nomenklatura
   

Organik birikmalarning olinishi,xossalari rangi va boshqa xossalariga ko’ra tasodifan nomlanishi.
Masalan “chumoli kislotasi”, “sirka kislotasi”, “metan”, “etan”, “propan”, “butan” va xakozo.

2. 
   Rasiptan nomenklatura.
   

Masalan barcha to’yingan uglevodorodlar metanining xosilalari deb olinadi.

CH₃

CH₂-C-CH₃ Tetremetil metan CH₃-CH₂-CH-CH₃ Dimetil etil metan
CH₃ CH₃

3. 
   Jeneva nomenklaturasi.
   

1892 yilda kimyogarlarning xalqaro yig’ilishida qabul qilingan bu nomenklatura 1930 yilda so’ngra 1937 yilda qayta ishlandi va takomillshtirildi.
1) Asosiy (eng uzun zanjir tanlanadi)
2) Tarmoqlangan zanjir asosiy zanjirni qaysi biriga yaqin bo’lsa o’sha tomondan boshlab uglerod atomlari nomerlanadi.

2. 
   Asosiy zanjirda funksional guruxlar bo’lsa nomlash funksional gurux turgan tomondan boshlanadi.
   

Funksional guruxlar ikkita va undan ko’p bo’lsa asosiy funksional gurux modda nomidan keyin, qo’shimcha funksional gurux esa ola qo’shimcha tarzda o’qiladi.

Funksional gurux	Old qo’shimcha (prefiks)	Keyingi ko’shimcha(suffiks)
-COOH	Karboksi	Karbon kislota
-OH	Oksid	ol
-COH	Oksid	al
-NH2	Amino	amin
-CN	Siano	Nitril
-SH	Merkanto	Tiol
NO2	Nitro

4. 
   Organik birikmalardagi uglerod atomlari nechta qo’shni uglerod atomi bilan birikkanligiga qarab birlamchi,ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi uglerod atolari deyiladi.
   

Номенклатура

№	Модданинг формуласи	Тарихий номенклатура	Рационал номенклатура	Систематик номенклатура
алкан		неогексан	триметилэтилметан	2,2-диметилбутан
алкен		Изоамилен ёки изопентилен	Носимметрик метилэтилэтилен	2-метилбутен-1
диен		изопрен		2-метилбутадиен-1,3
алкин			диметилацетилен	Бутин-2
ароматик		кумол	Диметилфенил­метан (изопропилбензол)	2-фенилпропан
Галогенли ҳосила		Иккиламчи изоамил (изопентил) хлорид	Метилизопропил­хлор­метан	3-метил-2-хлорбутан
спирт		Изопропил спирт	Диметил карбинол	Пропанол-2
Спирт кўп атомли			пропиленгликол	Пропандиол-1,3
Спирт кўп атомли			глицерин	Пропантриол-1,2,3
альдегид		Изовалериан альдегид	Изопропилсирка альдегид	3-метилбутаналь
кетон		ацетон	диметилкетон	Пропанон-2
Карбон кислота		Изомой кислота	Диметилсирка кислота ёки -метилпропион кислота	2-метилпропан кислота
Оддий эфир			Метилэтил эфир	метоксиэтан
Мураккаб эфир				Сирка метил эфири ёки метилацетат
аминлар			Иккиламчи бутиламин	2-аминобутан
			Триметиламин
аминокислота		аланин	-аминопропион кислота	2-аминопропан кислота