Kimyo va kimyoviy texnologiya

 
Ma’ruza № 13. 
Mavzu: Kalsinasiyaning texnologik sxemasi. 
 
Reja: 
1. Kalsinasiyaning texnologik sxemasi. 
2. Kalsinasiyaning texnologik sxemasi bayoni. 
3. Kalsinasiya jarayoni. 
 
Tayanch so’z va iboralar: kalsinator, soda o‘chog‘i, vakkum-filtr, gazlar 
kollektori, transporter, vibrota’minlovchi, siklon, yuvitgich, sovutgich, sentrifuga, 
baraban. 

---

60 
Kalsinasiyaning texnologik sxemasi 
Kalsinasiya jarayonlarini amalga oshirish uchun returli yoki retursiz 
ta’minlash bilan soda O‘choqlari va bug‘li kalsinatorlar qo‘llaniladi. 
Quyida 11 chi rasmda natriy gidrokarbonatning kalsinasiya jarayonida 
aylanma bug‘ kalsinatorlar qo‘llanilgan texnologik sxema keltirilgan. 
Filtrlarda yuvilgan natriy gidrokarbonat umumiy lentali transporterdan (10) 
plujkali tashlovchi (7) yordamida vibrota’minlovchining (5) bunkeriga (6) beriladi. 
Bu yerdan vibrota’minlovchi va lentali transporterlar (4) bilan yacheykali 
ta’minlovchi (3) orqali aralashtiruvchiga (2) beriladi. Aralshtiruvchiga retur soda va 
siklondagi (11) kalsinasiya gazlaridan ajratilgan sodalar kelib tushadi. 
 texnologik 
sxemasi
bayoni
Aralashtiruvchida 
tayyorlanayotgan 
sodagidrokarbonat aralashmasi (trona) kalsinator (1) barabanining trubalararo 
moydaniga yuboriladi. Baraban egilishi va aylanishi xisobiga kalsinasiya 
qilinayotgan massa issiqlikuzatuvchi yuza bilan (kabirg‘alangan trubalar) kontakt 
qiladi va qabirg‘alangan trubalarni bo‘ylab maxsulot chiqish tomoniga yuradi. 
Issiqlik asosan natriy gidrokarbonat namligini bug‘latishga, parchalanish kimyoviy 
reaksiyalari va maxsulotning qizdirilishlariga sarflanadi. Trona qizdirilishi xisobiga 
kalsinasiyalangan soda va kalsinasiya gazlari (CO
2
+NH
3
+H
2
O) xosil bo‘ladi. 
Yacheykali ta’minlovchi (15) orqali kalsinasiyalangan soda kalsinatordan 
chiqariladi va transporterlar (8,9,16) tizimlariga kelib tushadi. Ta’minlovchi orqali 
egilgan transporterdan (8) aralashtiruvchiga soda olinadi. Sodaning qolgan qismi 
transporterlar (9,14) bilan omborga beriladi. Aralashtiruchi (2) orqali kalsinatordan 
kalsinasiya gazlari chikarib yuboriladi. Aralashtiruvchida kompressor yordamida 
vakkum xosil bo‘ladi. Kompressordan oldin gazlar siklonlarda (11) quruq xamda 
kalsinasiya gazi kollektorlari (12) va yuvitgichda (22) da xo‘l tozalanishadn 
o‘tadilar. Yuvitgichdan oldin kalsinasiya gazlari sovutgichda (20) sovutiladi. 
Kalsinasiya gazlarning sovitgichida suv bug‘larning kondensasiyasi natijasida xosil 
bo‘ladigan ojiz suyuqlik kalsinasiya gazlarining kollektorlariga beriladi. Ushbu 
suyuqlik gaz bilan tutushgan natijasida qisman ammiak va soda changini o‘ziga 
yutib oladi. Bundan keyin suyuqlik yig‘indiga (19) kelib tushadi. Sovutgichda (20) 
trubalar orasida gaz tepadan pastga karab utadi, trubalarning ichida esa karama 
qarshi sovutadigan suv yuradi. Sovutgich trubalari kristallanmaslik va gazning soda 
changidak yaxshi yuvilishi uchun trubalar orasiga ojiz suyuqlik sepiladi. 
Yuvitgichda gazga suv sepilgan xisobiga u qo‘shimcha sovutiladi xamda soda 
va ammiakdan to‘liq yuviladi. 
Kalsinatorni qizdirish uchun yuqori bosimli suv bug‘i beriladi. Kalsinatorga 
berishdan oldin suv bug‘i reduksion sovutgich qurilmadan (ROU) o‘tadi xamda bu 

---

61 
yerda uning xarorati 270
0
C va bosimi 3 MPa gacha pasaytiriladi. 
Kalsinasialanayotgan materialga issiqlikni berib, kalsinator trubkalari ichida suv 
bug‘i kondensosiyalanadi. Kalsinatordan kondensat yig‘uvchisiga (17) beriladi va 
undan keyin kengaytiruvchiga past bosimli bug‘ga aylanishi uchun. 
Returli soda o‘choqlarni qo‘llaydigan sxemalar ko‘rilgan texnologik sxemaga 
o‘xshash bo‘ladi. Retursiz soda o‘choqlari qo‘llanganda nimmli natriy 
gidrokarbonat o‘choq barabaniga maxsus tashlovchi orqali beriladi. Uning soda 
bilan aralashishi o‘choqning ichida o‘tadi va shuning uchun texnologik sxemadan 
aralashtiruvchi chikarib tashlanib, sodaning transportirovkachi soddalashadi. 
Yuqorida ko‘rsatilganidek, vakkum-filtrdan keyin natriy gidrokarbonat 
tarkibida namlik miqdori 16-18% ni tashkil qiladi. Kalsinasiyaga sarflanadigan 40% 
issiqlik ushbu namlikni bug‘latishga sarflanadi va shuning uchun natriy 
gidrokarbonatning namligini kamaytirish kalsinasiyaga energiya sarflanishi 
kamaytirishining samarali yo‘li deb xisoblanadi. 
Sentrifugada namlikni ajratgan xolda natriy gidrokarbonatning namligini 
sezilarli miqdorda kamaytirish mumkin (4-8% gacha). Syentrifugalar yordamida 
natriy gidrokarbonatning namligini kamaytirilishini bir necha variantlari ma’lumdir. 
Filtrda natriy gidrokarbonatni yuvilish yoki yuvilishsiz bilan filtr-syentrifuga 
apparatlari qo‘llanilishi eng perspektivli xisoblanadi. Bu usullar Yaponiya va 
germaniya soda zavodlarida qo‘llanilyapti. Filtrli suyuqlik bilan moyda kristallik 
natriy gidrokarbonatning yo‘qolishlari yuqori bo‘lgani uchun syentrifuga kam 
qo‘llaniadi. 
Na
2
CO
3
va qo‘shimchalarning sodadagi miqdori boshlangich natriy 
gidrokarbonatning tarkibi va jarayon temperaturasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Jarayon 
xarorati chiqayotgan soda xarorati bilan bog‘langan bo‘ladi. 
Apparatlarda materialni qizdirish vaqti va jarayon o‘tkazish sharoitlar bilan 
soda uoqidagi xarorat rejimi belgilanadi. 
Barabanning to‘ldirish koeffisiyenti 0,3 bo‘lgan xolda returli soda o‘choqida 
material bir soatgacha va bug‘li kalsinatorda 20-25 min bo‘ladi. Namli natriy 
gidrokarbonat soda bilan aralashgan natijasida ko‘saklar xosil bo‘lishiga olib keladi 
va retursiz soda o‘choqlarida kalsinasiya xarorati oshib ketadi. 
Bunday xollarda yirik granullalarning barcha massasi bo‘yicha kalsinasiya 
jarayonini yakunlash uchun xarorat oshirilishi zarurdir. 

---

62 
Rasm - 13. Kalsinasiya bo‘limi sxemasi. 
1 – bug‘ kalsinatori; 2 – ta’mirlash aralashtiruvchisi; 3,15 – yacheykali ta’mirlagich; 4,10 – 
lentali transporter; 5 – silkuvchi ta’mirlagich; 6 – teka bunker; 7 – plujkali tushiruvchi; 8 
,9,14,16 – transporter; 11 – siklon; 12 – kalsinasiya gazi kollektori; 13- separator; 17 – kondensat 
yig‘gich; 18 – markazdan qochma nasos; 19 – kuchsiz eritma yig‘gich; 20- kalsinasiya gazi 
sovutgichi; 21 – reduksiyali sovutgich qurilmasi (RSQ); 22 – kalsinasiya gazini yuvgich; 23 – 
yuvilgan eritma sig‘imi.