Kimyo va kimyoviy texnologiya

 

---

56 
Distillyasiya yoki regenerasiya. Eritmadan ammiakni distillyasiyasi yoki 
regenerasiyasi distillyasiya bo‘limidagi balandligi 45 m bo‘lgan distillyasiya 
minoralarida (minora tarkibiga distiller, issiqlik almashtirgich va gaz sovutgichi 
kiradi) amalga oshiriladi (-rasm). 
NaHCO
3
kristallaridan ajratilgan filtrat regenerasiyaga keladi. 
Ammoniy xloridni parchalash uchun uni oldindan ohak so‘ndirish jihozida 
tayyorlangan ohak suti bilan qayta ishlanadi. Bunda quyidagi reaksiya sodir bo‘ladi: 
2NH
4
Cl + Ca(OH)
2
= CaCl
2
+ 2NH
3
+ 2H
2
O 
NH
4
Cl ni parchalash asosan balandligi 15 m va diametri 2,8-3,0 m bo‘lgan 
distillerda o‘tkaziladi. T’sirlashmagan osh tuzi, kalsiy xlorid va boshqa tuzlar 
bo‘lgan qoldiq eritma suv bilan suyultiriladi, shundan so‘ng Quyqumli havzaga 
chiqindi sifatida tashlanadi, tarkibida NH
3
va CO
2
tutgan gaz esa absorbsiyaga 
yuboriladi. 
 
Rasm - 10. Distillyasiya minorasi (distiller) sxemasi 
 
 
Nazorat savollari 
 
1. Distillyasiya bo‘limining vazifasi? 
2. Distillyasiya jarayonida qanday reaksiyalar o‘tadi? 
3. Soda ishlab chiqarishida inkrustasiyalar xosil bo‘lishiga kanday tadbirlar 
ko‘riladi? 
 

---

57 
 
Ma’ruza № 12. 
Mavzu: Kal’sinatsiya jarayoninig fizik-kimyoviy asoslari. 
 
Reja: 
1. Kalsinasiya jarayonining fizik-kimyoviy asoslari. 
2. Kalsinasiyaning texnologik sxemasi. 
3. Kalsinasiya jarayoni. 
Tayanch so’z va iboralar: Kalsinasiya, retur, trona, ikkilamchi tuz, natriy 
gidrokarbonat, kalsinator, soda o‘chog‘i, vakkum-filtr, gazlar kollektori, transporter, 
vibrota’minlovchi, siklon, yuvitgich, sovutgich, sentrifuga, baraban. 
Kalsinasiya natriy gidrokarbonatning termik parchalanishi bo‘lib, soda ishlab 
chiqarishining yakuniy stadiyasi xisoblanadi. 
Uzluksiz moddiy oqim shaklida ma’lum miqdorda sodaning olinishi 
kalsinasiya bo‘limining asosiy vazifasi deb xisoblanadi. Soda quyidagi asosiy 
texnologik kursatgichlari bilan chiqariladi: 
Tarkib, % 
Natriy karbonat………………………….99,2 dan kam emas 
NaCl xisobiga xloridlar………………...0,5 dan ortiq emas 
To‘kiluvchan zichlik, g/m
3
………………….0,5-0,55 
Xarorat (returli o‘choqlarda), 
0
C………..140-160 
Kalsinasiya jarayonining fizik-kimyoviy asoslari 
Kalsinasiya bo‘limida filtrlangan va yuvilgan namli natriy gidrokarbonatning 
parchalanishi natijasida kalsinasiyalangan soda, uglerod dioksid va suvlar xosil 
bo‘ladi.
Qizdirilish natijasida quruq natriy gidrokarbonat (NaHCO
3
) quyidagi reaksiya 
bo‘yicha parchalanadi: 
2NaHCO
3 

Na
2
CO
3
qat. + CO
2
g + H
2
Og -125,6 kDj 
СO
2
va H
2
O larning 100kPa (1 atm) yig‘indi bosimida parchalanish 120
0
C 
xaroratda o‘tadi. Fazalar qoidasiga ko‘ra bu tizim bitta erkinlik darajasiga ega va 
shuning uchun bug‘li fazaning suvozanat bosimi faqat xaroratga bog‘liqdir. Xarorat 
ishirishi bilan muvozanot o‘ng tomonga siljidi va natijada reaksiya tezligi oshadi. 
Natriy gidrokarbonat tarkibida namlik va qo‘shimchalar borligi uchun 
amaldagi sharoitlarda uning termik parchalanishi murakkablashadi. 
Odatda, namli natriy gidrokarbonat quyidagi tarkibga ega (%): 
NaHCO
3
……………..76-80 

---

58 
Na
2
CO
3
….…………...2-3 
NH
4
HCO
3
…….……...1-2 
(NH
4
)
2
CO
3
…..……….1 
NaCl………………….0,2-0,4 
H
2
O…………………..14-20 
Natriy gidrokarbonat tarkibidagi namlik apparaturali shakllanishini 
murakkablashtiradi, chunki kamto‘kiluvchan bo‘lganligi sababli u apparatlar 
devorlariga yopishadi. 
Natriy gidrokarbonatning tuyingan eritmasi bo‘lgan namlik issiq yuza bilan 
kontakt 
qillish 
natijasida 
buglanishining 
intensiv 
jarayoni 
kuzatiladi. 
Kristallanayotgan xosil bo‘lgan qattiq faza zichli yuzaga yopishadigan qatlamni 
paydo qiladi. 
Past issiqlik uzatishlikga ega bo‘lgan sodaning qattiq katlami issiqlikuzatishni 
yomonlashtiradi xamda tashqaridan qizdiriladigan soda O‘choqlarining devorlarini 
kuydirishi mumkin. Bu xodisaning oldini olish uchun namli natriy gidrokarbonat 
issiq soda bilan (retur) aralashtiriladi va buning natijasida yangi qattiq faza trona 
xosil bo‘ladi (NaNCO
3 

Na
2
CO
3 

2H
2
O). Erkin namlik kristallizasion namlikga 
bog‘lanadi va to‘kiluvchan maxsulot xosil bo‘ladi: 
NaHCO
3 
+ Na
2
CO
3 
+ 2H
2
O 

Na
2
CO
3 

NaHCO
3 

2H
2
O + 21,9 kDj 
Termografik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra 111
0
S xaroratga qizdirilishi 
natijasida tronadan kristallizasion suv chiqib ketadi: 
3(Na
2
CO
3

NaHCO
3

2H
2
O)qattiq 

Na
2
CO
3

NaHCO
3(
qattiq) +2Na
2
CO
3
(qattiq) + 
H
2
O(g)-320,3 kDj 
127
0
C xaroratda ikkilamchi tuzning parchalanishi kuzatiladi: 
3(Na
2
CO
3

NaHCO
3
)qattiq 

5Na
2
CO
3(
qattiq) +3H
2
O(g )+ CO
2
(g) -472,6 
kDj 
Ushbu reaksiya eng sekin o‘tadigan va umuman kalsinasiya jarayonini 
limitlovchi reaksiyasi deb xisoblanadi. 
Texnik natriy gidrokarbonat tarkibida karbonat va ammoniy xloridlar xamda 
natriy gidrokarbonat bilan birgalikda kristallanadigan natriy karbonat tuzlari 
mavjud. 
Suv bug‘i ta’sirida natriy karbonat yongil parchalnadi: 
2NN
2
CO
3
Na(qattiq) + 2H
2
O 

Na
2
CO
3(
qattiq) + 2NN
3
(g) + SO
2
(g) -102,4 
kDj 
Ushbu reaksiya natijasida ammiakning yarim miqdori va natriy gidrokarbonat 
tronaga o‘tish jarayonida qolgan ammiak ajralib chiqadi. 
Qizdirish natijasida ammoniy karbonat yongil parchalanadi: 

---

59 
2(NN)
4
CO
3
(qattiq) 

2NN
3
(g) + SO
2
(g) + N
2
O(g) -178,2 kDj 
Ammoniy xlorid natriy gidrokarbonat bilan reaksiyaga kirishadi: 
NH
4
Cl(qat)+NaHCO
3
(qat) 

NaCl(qat) + NH
3
(g) + H
2
O(g) + CO
2
(g) 
Shunday qilib, kalsinasiya jarayoni asosan tron va natriy gidrokarbonatlardan 
soda Xosil bo‘lishidan iborat. Kalsinasiya jarayoniga kelib tushayotgan troni va 
natriy gidrokarbonatlar nisbati aralashtirish sifati xamda natriy gidrokarbonatning 
namliklari bilan belgilanadi. 
Namli natriy gidrokarbonat tarkibidagi kristallizasion shakldagi bo‘lgan 
fizikaviy namlikni bog‘lash uchun nazariya bo‘yicha 1 kg namlikga 2,94 kg soda 
berilishi zarur. Sodaning umumiy miqdorini kuydirish formula bo‘yicha xisoblash 
mumkin: 
R = G
c
/G
vl. g 
= 2,94 W
vl.g
/d
c
Amalda bu nisbat yuqoriroq buladi. Odatda soda o‘chog‘i yoki bug‘li 
kalsinatorlar normal ishlashi uchun natriy gidrokarbonat yoki kalsinasiyaga kelib 
tushayotgan aralashmaning keltirilgan namligi 6-8% dan oshmagan bo‘lishi zarur. 
Bundan kelib chiqkan xolda retur soda miqdorini quyidagi formula bo‘yicha 
xisoblash mumkin: 
R = G
c
/G
vl. g
= W
vl. g
/ W
cm
-1 
R-retur soda sarfi, kg/kg namli natriy gidrokarbonatga; 

c
-sodadagi Na
2
CO
3
ning miqdori, %; W
vl. g
-xom natriy gidrokarbonatning namligi, %; W
cm
–kalsinasiya 
jarayoniga kelib tushayotgan aralashmaning keltirilgan namligi, tajribada 7% deb 
qabul qilinadi.