Kimyoviy birikmalar turlari va ularning formulalari, mol. Моддаларнинг хоссалари

Кимёвий реакциянинг типлари
Чексиз сондаги кимёвий реакцияларни ориектирлаш осон бўлишлари учун уларни турли белгилари бўйича классификацияланади (синфлага бўлинади).

• 
  Дастлабки моддалар ва реакция маҳсулотлари сони ва таркиби бўйича ҳамма реакциялар брикиш, ажралиш, ўрин олиш ва алмашиниш реакцияларига бўлинадилар.
  

Бирикиш реакцияси – бу реакция ёрдамида икки ёки бир неча моддалардан битта янги модда ҳосил булади.	t S+O2=SO2 BaO+H2O=Ba(OH)2 4NO2+O2+2H2O=4HNO3
Ажрлиш реакцияси – бу реакция натижасида битта моддадан бир қанча янги моддалар ҳосил бўлади.	t 2Hgo=2Hg+O2 t CaCO3=CaO+CO2 2AgNO3=2Ag+2NO2+O2
Ўрин олиш реакцияси – бу оддий ва мураккаб моддалар орасида ҳосил бўлиб, реакция натижасида мураккаб модда молекуласидаги бирорта элемент атомини ўрнини олиши натижасида янги оддий ва янги мураккаб моддалар ҳосил бўлади.	Fe+CuSO4=FeSO4+Cu Zn+2Hcl=Zncl2+H2 Cl2+2KJ=2Kcl+J2
Алмашиниш реакцияси – бу иккита мураккаб моддалар орасида борадиган реакциялар бўлиб, реакция натижасида уларнинг молекулалари таркибий кисмлари билан алмашинади ва иккита янги моддалар ҳосил бўлади.	Alcl3+3KOH=3KOH+Al(OH)3 AgNO3+KJ=KNO3+AgJ KOH+HBr=KBr+H2O

• 
  Қайтарлик белгиси бўйича ҳамма реакциялар қайтар ва қайтмас реакцияларга бўлинади.
  

Бир вақтнинг ўзида икки қарама – қарши йўналишда бордиган реакцияларга Бир вақтнинг ўзида икки қарама – қарши йўналишда бордиган реакцияларга қайтар реакциялар дейилади.	t, kаt N2+H2 2NH3 hv H2+J2 2HJ
Фақат бир йўналишда ва амалда охиригача борадиган реакцияларга қайтмас реакциялар дейилади.	Na2SO4+Bacl2=2Nacl+BaSO4 Hcl+KOH=Kcl+H2O

Кўпчилик кимёвий реакциялар қайтар бўлади.

• 
  Иссиқлик эффектлари бўйича ҳамма реакциялар экзотермик ва экдотермик реакцияларга бўлинадилар.
  

Иссиқлик чиқиши билан борадиган (НО,0 QО) реакцияларига экзотермик реакциялар дейилади.	C+O2=CO2 H=-393.5 кДж Ёки Q = 396,5 кДж
Иссиқлик ютилиши билан борадиган (НО, QО) реакцияларига экдотермик реакциялар дейилади.	CaCO3=CaO+CO2 H=180 кДж Ёки Q=-180 кДж

Кўпчилик бирикиш реакциялари экзотермик бўлса, кўпчилик ажралиш реакциялаи эндотермик бўлади.

• 
  Таъсирлашаётган моддалардаги элементларнинг оксидланиш даражаларининг ўзгариши бўйича ҳамма реакциялар бўлинадилар: оксидланиш даражаларининг ўзгаришисиз борадиган реакциялар ва оксидланиш даражаларининг ўзгариши билан борадиган реакциялар (оксидланиш – қайтарилиш реакциялари).
  

Оксидланиш даражасининг ўзга-ришисиз борадиган реакциялар - бу ҳамма алмашиниш реакциялари ҳамда кўпчилик бирикиш ва ажралиш реакцияларидир.	2HNO2+Ca(OH)2=Ca(NO3)2+2H2O t, P 2HN2+CO2=(NH2)2+2H2O t Mg(OH)2=MgO+H2O
Оксидланиш қайтарилиш реак-циялари деб ҳосил бўлган моддадаги элементларнинг оксидланиш даражаларининг ўзгариши билан борадиган реакцияларга айтилади.	t 2Hg^+2O^-2=2Hg^0+O^02 t 2KMn^+7O^-24=K2Mn^+6O4+Mn^+4O2+O^02 2Fe^+3cl3+H2S^-2=S^0+2Fe^+2cl2+2Hcl

• 
  Таъсирлашаётган моддаларнинг агрегат ҳолатлари бўйича ҳамма реакциялар гомоген ва гетороген реакцияларга бўлинадилар.
  

Таъсирлашаётган моддалар ва реакция махсулотлари бир хил агрегат ҳолатда бўладиган реакцияларга гомоген реакциялар децилади.	2NO(r)=2NO2(r)
Таъсирлашаётган моддалар ҳар хил агрегат ҳолатда бўладиган реакцияларга гетороген реакциялар децилади.	t S(қ)+O2(r)=SO2(r)

• 
  Катализатор иштирок этиши бўйича ҳамма реакциялар каталитик ва катализаторсиз реакцияларга бўлинадилар.
  

Катализатор иштирок этиши билан борадиган реакциялар каталитик реакциялар дейилади.	t, kаt 2SO2+O2 = 2SO3
Каталитиксиз реакциялар – катали-заторларсиз борадилар.	t 4KclO3 = KclO4+Kcl

Ҳар бир кимёвий реакцияни бир неча белгилари бўйича тавсифлаш мумкин. Масалан, қуйидаги реакция:

_t
С_(қ)+О_2(г) = СО_2(г)+393,5 кДж
Бу реакция:

• 
  Бирикиш
  
• 
  Экзотермик
  
• 
  Гегероген
  
• 
  Катализаторсиз
  
• 
  Оксидланиш-қайтарилиш.
  

Кимёвий реакцияларнинг тенгламалари маҳсулот унуми
Кимёвий тенглама – кимёвий реакцияни, реакцияга киришадиган моддаларнинг формулалари ёрдамида ёзиш.
Кимёвий реакциялани реакция схемаси ёрдамида ёки кимёвий тенгламалар билан ифодаланади. Тенгламанинг чап томонига дастлабки моддаларнинг формулалари, ўнг томонига реакция маҳсулотлари ёзилади.
Кимёвий тенгламалар массаларининг сақланиш қонунуи асосида тузилади. Шунинг учун
Тенгламанинг чап ва ўнг томонидаги ҳар бир кимёвий элементларнинг атомлари сони тенг бўлиши керак.
Бунинг учун моддаларнинг формулалари олдига сонлардан коэффицентлар қўйилади.
Масалан: 2Н₂+О₂=2Н₂О

стехиометрик коэффицентлар

Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларининг тенгламалари бундан ташқари электр зарядларининг сақланиш қонунини ҳам қониқтириши лозим, унга мувофиқ, айни реакцияда қайтарувчи берган электронлар сони билан оксидловчилар бириктириб олган электронлар сони тенг бўлиши лозим. Шунинг учун оксидланиш-қайтарилиш реакцияларининг тенгламаларида коэффицентлар массаларнинг сақлаш қонуни ва зарядларнинг сақланиш қонунлари асосида тенгланади.
Эсда тутинг:

• 
  Реакцияга аниқ бутун сондаги атомлар ва молекулалар киришади ва шунинг учун моддаларнинг формулалари олдига каср сондаги коэффицентлар қўйилади. (термакимёвий тенгламалар бундан мустасно).
  
• 
  Тенгламанинг иккала қисмидаги коэффицентларни бир ёки бир неча марта кўпайтириш ёкамайтириш мумкин. 1 коэффицент қўйилмайди.
  
• 
  Қатор реакцияларнинг тенгламаларида тенглик (=) белгиси қайтарлик белгиси (⇄ ёки ↔) билан алмаштирилади, бу белги реакцияни бир вақтнинг ўзида иккала қарама-қарши томонга боришини кўрсатади.
  
• 
  Органик моддалар реакцияларининг тенгламаларида тенглик белгиси стрелка () билан алмаштирилади, у реакциянинг йўналишини кўрсатади. Бу оргшаник реакцияларнинг тенгламаларида моддаларнинг структура формулаларидан фойдаланганда тенглик белгиси (=) қўш боғ билан янглишмаслик учун ҳам қўйилади.
  
• 
  Зарурат бўлганда стрелка ёки тенглик белгиси устига реакциянинг бориш шароити кўрсатилади (t, P, kot), чунки кўпчилик реакцияларнинг йўналишлари ва натижалари ана шу шароитларга боғлиқ бўлади.
  
• 
  Газсимон ва кам эрийдиган маҳсулотнинг ҳосил бўлиши модда формуласининг ўнг томонда юқорига ёки пастга йўналган стрелкалар билан белгилананади.
  
• 
  Қайтар реакцияларнинг тенгламаларини чапдан ўнгга ва ўнгдан чапга ҳам ўқиш мумкин.
  
• 
  Қайтмас реакцияларнинг тенгламалари эса фақат чапдан – ўнгга қараб, чунки
  

Кимёвий тенгламадаги тенглик белгиси, реакциянинг йўналишини эмас балки фақат массаларнинг сақланиш қонунини бажаришни кўрсатади.

Масалан: Hcl+NaOH=Nacl+H₂O аммо Nacl+H₂O = NaOH+ Hcl

Китмёвий тенгламалар	t, kat, P Мисол: N2+3H2 2NH3
Кимёвий реакция қатнашчиларининг сифат таркиби (кимёвий реакцияга қандай моддалар киришади ва қандай қандайлари ҳосил бўлади)	Дастлабки моддалар - N2 ва H2, реакция маҳсулоти – аммиак (агар реакцияни чапдан ҳнгга деб ўқилса), дастлабки модда NH3 , реакция маҳсулотлари N2 ва H2, (агар реакцияни ўнгдан чапга деб ўқилса).