Kirish I bob : tarjimaning turlarga bo`linish mezonlari

I BOB : TARJIMANING TURLARGA BO`LINISH MEZONLARI.
1.1 YOZMA TARJIMA.OG'ZAKI TARJIM
Tarjimashunoslikda asl nusxa tili va tarjima tilidagi materialning qay shaklda amalga oshirilishiga qarab tarjimaning turli turlarini ajratish mumkin. Bu birinchi tasniflashtirishga asos bo’luvchi omildir. Tarjimashunoslikda tarjimaning turlarini ularning mazmuni va mohiyatidan kelib chiqib ajratish ham amalga oshirib kelinmoqda, unda tarjimaga aloqador har ikkala tildagi matnlarning shakli emas, balki ularning mazmuni yoki mohiyatiga tayanib tasniflashtiriladi.
Tarjimaning izohli nazariyasiga ko'ra, tarjima jarayoni uch bosqichga bo'linadi: tushunish, deverbalizatsiya va qayta ifodalash. Shu bilan birga, bu bosqichlar orasida deverbalizatsiya jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi. Dastlab, tarjima izohli nazariyasi empirik amaliyot va tarjima jarayonini kuzatish asosida ishlab chiqilgan. Tarjimonlik yozma tarjimadan ko'ra o`rganuvchilarga tarjimaning kognitiv jarayonini batafsil o'rganishga yordam beradi. Bu xususiytalar og'zaki nutq yo'qoladi, lekin ma'nosi saqlanib qoladi. Tarjimonlarning boshqa tildagi soʻzlari ikki elementdan: tilning kontekstual maʼnolari va kognitiv qoʻshimchalardan iborat boʻlgan tushunish natijasi ekanligini yaqqol koʻrsatib turibdi. Shunday qilib, ITIN ning rivojlanishi talqinni o'rganishdan boshlandi, unda tushunishga katta e'tibor berildi. Biroq, tez orada amaliyotchi tarjimonlar va tarjimonlar yozma tarjimaga nisbatan bu nazariyaning to'g'riligini tan oldilar va tadqiqot sohasini pragmatik, texnik va badiiy matnlarni o'rganishgacha kengaytirdilar.TIN Piagetga ko'ra assimilyatsiya va akkomodatsiya tamoyillariga asoslanib, tushunish jarayoni uchun tushuntirish topadi va unga ko'ra tushunish uchun biz yangi ma'lumotlarni oldingi bilimlarga birlashtiramiz va bu bilim yangi vaziyatga moslashtiramiz. Tushunish - lingvistik belgilarga ekstralingvistik bilimlarni qo'shishni anglatadi. Shu bilan birga, yangi ma'lumotlar doimiy ravishda ekstralingvistik bilimlarni boyitadi. eyinchalik, bu tushuncha haqiqati til psixologiyasi va falsafasida tushunish jarayonini o'rganishda qayd etildi. TIN ma'no hech qanday tilda yoki matnda mavjud emasligini emas, balki yozma yoki og'zaki tilda berilgan ishoralar va potentsial o'quvchi yoki tinglovchining kognitiv kirishi bilan birlashtirilganligini tan oladi. Keyinchalik, olimlar bu fikrni tasdiqladilar. Sperber, D. & D. Wilson, Relevance - Communication and Cognition, Oksford: Basil Blackwell, 1986. Fauconnier, G. & M. Turner, The Way We Thinking - Conceptual Blending and Mind's yashirin murakkabliklar, Hofstadter , D. & E. Sander, Surfaces and Essences -Analogy as the Fuel and Essence, Basic Books, 2013. Ma'noning namoyon bo'lishi individual o'quvchilar, tinglovchilar yoki tarjimonlarning kognitiv kirishiga bog'liq bo'lganligi sababli, u ma'lum darajada individualdir. Uning teranligi har bir shaxsning dunyoni bilishi, idroki va mafkurasiga bog'liq bo'ladi. Biroq, ko'pincha muloqot ishtirokchilarining har biri tushunadigan ma'no bir-biriga to'g'ri keladi, bu esa uni amalga oshirishga imkon beradi. Tarjima jarayonida (va xuddi shu narsa tarjimonga ham tegishli) tarjimonlar muloqot qilishni xohlaydigan mualliflar va ularni tushunishni xohlaydigan o'quvchilar o'rtasida vositachi bo'lib, yuqorida aytib o'tilgan tasodif sohasida ishlaydi. Tarjima o'quvchilari tarjima qilingan matnga o'zlarining kognitiv ma'lumotlarini keltiradilar. Tarjimonning talqini matnni xuddi asl nusxani o‘qiydiganlar kabi yuzaki yoki chuqur tushunish imkonini beradi. Asl nusxani o'qiydiganlar singari, ular matnga o'zlarining talqinlarini berishlari mumkin, ammo bu talqinlar ma'no ustiga qo'yilgan va u bilan aralashmaslik kerak. Tarjimashunoslikda tez-tez tilga olinadigan ko‘p ma’nolilik, noaniqlik og‘zaki va yozma nutqda muallif tomonidan ongli ravishda foydalanilgan taqdirdagina namoyon bo‘ladi. Bu nutqdagi noaniqlikka ham tegishli, chunki o'quvchilar matnga kerakli tegishli ekstralingvistik bilimlarni olib kirishadi. So'zning turli xil mumkin bo'lgan ma'nolaridan faqat bittasi matnda qo'llanganda namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, tegishli bilim so'zlarning vaziyat ma'nosida ifodalangan kontekstual ma'nolari bilan birlashtirilganda har qanday noaniqlik yo'q qilinadi. Bu fikrlar turli tadqiqotchi olimlar tomonidan ham tasdiqlangan.¹
Tarjimaning izohli nazariyaisini tushunish va qayta ifodalash uchun yana bitta qo'shimcha element (deverbalizatsiya) qo'shilgan (bulardan eng ko`p tarjimaning ikki bosqichi tadqiqotchilar tomonidan eng ko'p tasvirlangan): Ko'pgina tovushlar yoki grafik belgilar tushunish paydo bo'lishi bilan yo'qoladi. Biz hammamiz kundalik muloqotimizda deverbalizatsiyani boshdan kechiramiz: biz so'z bilan yetkazilgan faktlarni, tushunchalarni, voqealarni yodda tutamiz, lekin biz bu so'zlarni xotirada saqlay olmaymiz. Tarjimaning izohli nazariyasi neyropsixologiyada til va fikr miyaning turli sohalarida joylashganligi haqidagi ushbu postulatga dalil topdi. Ko'pincha, og'zaki muloqotda va talqinda sodir bo'ladigan ma'noni kutish, tushunish uchun kontekst va vaziyatda to'liq og'zaki yordam har doim ham zarur emasligining yana bir dalilidir.
Hammamizga ma'lumki, yuqorida keltirilganlarni barchasi og'zaki tarjimada doimo yaqqol ko'rinib turadi, yozma tarjimada esa deverbalizatsiyani kuzatishimiz qiyin, chunki asl matn og'zaki nutqdagi tovushlardan farqli ravishda yo'qolmaydi. Grafik belgilar undan farqli ravishda sahifada qoladi va boshqa tilda to'g'ridan-to'g'ri yozishmalarni talab qiladi. Deverbalizatsiya og'zaki muloqotning tabiiy xususiyatidir, shuning uchun tarjimonlar unga erishish uchun qo'shimcha kuch sarflashlari kerak deb hisoblashadi. Biroq, grafik belgilar kontekstga kiritilganda, tarjimonlar ularni to'g'ridan-to'g'ri ma'noga aylantirishadi Bu ma'no inson xotirasida bilim shaklida qoladi, uning alomatlari esa yo'qoladi. Bu tarjimonlarga maqsadli tilda asl tildagi belgilar bilan umuman aloqasi bo'lmagan yoki umuman aloqasi bo'lmagan ifoda usullarini topishga imkon beradi.
Qayta ifodalash bosqichiga kelsak, bu bosqichda tarjimaning oldingi tadqiqotlari so'zma-so'z va erkin tarjima yoki so'zma-so'zlik va rekreatsiya o'rtasida qat'iy farq qilgan. Biroq, korpus tilshunoslil sohasida TIN ni o'rganish shuni ko'rsatdiki, tarjima har doim mos keladigan so'zlar va semantik ekvivalentlarning birikmasidir. Dastlab, Seleskovich talqin qilishda (bu keyinchalik, yozma tarjima uchun ham namoyish etilgan) ikkita tarjima strategiyasining mavjudligini ta'kidladi: ikki til o'rtasidagi bir nechta lingvistik elementlarning diqqat bilan boshqariladigan yozishmalari bilan tarjima hamda nutq yoki matn segmentlari o'rtasidagi ekvivalentlar kontekstida yaratish. Tillardagi farqlar sababli to'liq so'zma-so'z tarjima qilish mumkin emas. Biroq, yozishmalar ko'pincha zarur bo'lib, yozishmalar va ekvivalentlar nutqning turidan qat'i nazar, barcha tarjima mahsulotlarida birgalikda mavjudligini tarjima xatti-harakatlarining universal qonuni deb hisoblashimiz mumkin. "Tilning noaniqligini" hisobga olgan holda, Tarjima izohli nazariyai til va nutqning "sinekdoxik tabiati"ni ya'ni (butun o`rnida qism o`llanishi) anglatadi. Bu ko`rsatkichlar mualliflar yoki ma'ruzachilar tomonidan ongli ravishda aytilmagan, biroq o'quvchilar va tinglovchilar tomonidan tushunilmaydigan yashirin qism bilan to'ldirilmasa-da, aniq formulalar kamdan-kam hollarda mantiqiy bo'ladi. Matnlarning aniq qatlami bir qator sinekdoxlardir. Shuni unutmaslik kerakki, bitta lingvistik formula to'liq ma'no ochib berilmaydi, u faqat butunlikni ko'rsatadi.Tillar nafaqat lug'at va grammatikada, balki so'zlovchilarning o'z fikrlarini ifodalash uslubida ham farqlanganligi sababli, aniq va yashirin qismlarning kombinatsiyasi bir xil butunlikni anglatishi mumkin bo'ladi va har ikki tilda bir xil emas. Tilning aniqlanmaganligi deverbalizatsiyani qo'llab-quvvatlovchi yana bir elementdir. Bu tarjimonlar yoki tarjimonlarga mualliflar va ma'ruzachilarning mo'ljallangan ma'nolarini qayta ifodalashda sezilarli darajada erkinlik va ijodkorlik beradi. Shuning uchun TIN shunchaki mavhum tushuncha emas. Bu amalda ildiz otgan. Va bu bilan u amaliyot nazariyasini boyitadi, bu esa o‘z navbatida professional tarjimon va tarjimonlarni yoritadi. Shunday qilib, ular nima va nima uchun qilayotganlarini tushunishadi. Tarjima va tarjima jarayonini sodda qilib tushuntirib, Tarjima izohli nazariyasining amaliyotchi tarjimonlari uchun moʻljallangan va ayniqsa, oʻqitishi uchun to`la darajada mos keladi. Tashkil etilganidan beri tarjima izholi nazariyasi Parijdagi Oliy Tarjimonlik maktabida ta’limning asosi bo‘lib, ko‘plab tarjimon va tarjimonlarni tayyorlaydi. Ular nazariya tamoyillarini kundalik ishlarida qo‘llashda davom etadi. ITP shuningdek, butun dunyo bo'ylab doktorantlarni jalb qiladi, ularning tadqiqotlari barcha til juftliklari va barcha turdagi matnlar uchun o'zining haqiqiyligini ko'rsatadi. Tarjima izohli nazariyasining asosiy maqsadi tarjimani o'rganish bo'lsa ham u til va muloqotga oid asarlarga ham oydinlik kiritadi. Kompleks tarjima modeli sifatida TIN tarjima jarayonining turli bosqichlarini, jumladan, kitobxonlarning talablari va ehtiyojlarini ta'kidlaydi. Bir qator boshqa modellar jarayonni ma'lum burchaklardan o'rganadi. Biroq, ularning hech biri vaqt o'tishi bilan badiiy va she'riy asarlarga, surdo-tarjimonlarga kengayib borayotgan va yanada rivojlantirish uchun ochiq bo'lgan TINning nomuvofiqligini isbotlamaydi.
L. S. Barhudarov asl nusxa tili va tarjima tili matnining qanday shaklda berilishiga ko’ra tarjimaning to’rt asosiy turini ajratadi:
1) og’zaki-og’zaki; 2) yozma-yozma; 3) og’zaki-yozma; 4) yozma-og’zaki.
Bu tarjima turlari ichida og’zaki-og’zaki tarjima 2 turga bo’linadi:
1) og’zaki izchil tarjima; 2) og’zaki sinxron tarjima. V. N. Komissarovning tarjima tasnifi quyidagicha: 1) badiiy tarjima; 2) informativ tarjima.
G’. M. Xoshimov tasnifi: 1) badiiy tarjima; 2) nobadiiy tarjima.
R. K. Min’yar-Beloruchev tasnifiga ko’ra quyidagi tarjima turlari mavjud:
1) yozma tarjima; 2) sinxron tarjima – og’zaki; 3) izchil tarjima;
4) varaqdan tarjima.
U yana nima tarjima qilinayotganligiga qarab tarjimaning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1) badiiy tarjima; 2) ijtimoiy-siyosiy tarjima; 3) ilmiy-tarjimaviy tarjima. Tarjima jarayonlari yer yuzidagi xalqlarning insoniyat sivilizatsiyasini birgalikda, yaqin hamkorlikda yaratib borganini ko‘rsatadi.
Sinxron tarjima og’zaki tarjimaning eng qiyin turi bo’lib, undan tarjimon gapiruvchi notiqdan bir so’z yoki jumlaga orqada qolib tarjima qiladi, unga tarjima uchun vaqt berilmaydi. Tarjimon bunday paytda ham eshitadi, ham tushunadi, ham tarjima qiladi, ham gapiradi.
Mana shu operatsiyalarning barchasini sinxron tarjimon bir vaqtda bajaradi. Bu esa undan chuqur bilim saviyasidan tashqari, tez mulohaza qilish, tez tushunish, tezda to’g’ri va to’laqonli tarjima qilishni talab etadi. Bu tarjima ingliz tilida “simultaneous/synchronous translation” deb yuritiladi.
Yozma tarjima va og'zaki tarjima
Og’zaki izchil tarjima sinxron tarjimadan oraliqdagi tarjima uchun berilgan vaqtlar bilan, qayta tarjima qilish imkoniyati borligi bilan ajralib turadi. Bunday tarjimada tarjimon avvalo notiqni tinglaydi, keyin uni mulohaza qilib, tarjima qiladi. Bu ingliz tilida “consequent translation” deb ataladi.
Yozma-yozma tarjima uzoq tarixga ega. U eng ko’p qo’llaniladigan tarjima turlaridan bo’lib, minglab baidiiy asarlar, millionlab hujjatlar va undan ham ko’proq ilmiy texnikaviy adabiyotlarning tarjimasi hisoblanadi. Bu tarjimani amalga oshirish unchalik murakkab extralingvistik shart-sharoitlarni talab qilmaydi, chunki tarjimonga to’laqonli tarjima berish uchun barcha imkoniyatlar berilgan, yetarli vaqt, istalgan sharoit, qayta-qayta tarjima qilish, kim bilandir kengashish, maslahatlashish kabi katta imkoniyatlar berilgan.
Yozma-og’zaki tarjima yozma matnning og’zaki tarjimasi demakdir. Bunday tarjima hayotda ko’p uchrab turadi. Bunga telegrammalar, yo’l-yo’riqlar, xatlar, hujjatlar va hokazolarning tarjimalari misol bo’lishi mumkin.
Og’zaki-yozma tarjima ham tez-tez qo’llanib turadi, masalan, qandaydir og’zaki nutqning yozma tarjimasi, og’zaki suhbatning (muloqotning) yozma tarjimasi misol bo’la oladi. Har bir tarjima turi o’ziga xos ahamiyatga ega. ²