Kirish I bob. Tilda ko’chma ma’nolilikning hosil bo’lishi

II. BOB METAFORA- LINGVISTIK IFODANING MUHIM KO’RINISHI SIFATIDA

2.1 Metaforalarning ma’no- mohiyatiga ko’ra turlari

Metaforani o'rganishga yondashuvlarning ko'pligi ko'plab tasniflarning yuzaga kelishiga olib keladi. Turli tadqiqotchilar metaforalarning turlarini o'zlarining yondashuvlari va mezonlari asosida ajratadilar. Antik davrdan beri ba'zi an'anaviy metafora turlarining tasniflari mavjud:

1. Qattiq metafora - bu bir-biridan uzoq tushunchalarni birlashtirgan metafora.
2. Yo'q qilingan metafora - bu obrazli tabiati endi sezilmaydigan, umuman qabul qilingan metafora.
3. Metafora formulasi o'chirilgan metaforaga yaqin, ammo undan yanada kattaroq stereotiplik va ba'zan majoziy bo'lmagan konstruktsiyaga o'tish imkonsizligi bilan ajralib turadi.
4. batafsil metafora - bu katta hajmdagi xabar yoki butun xabar davomida doimiy ravishda amalga oshiriladigan metafora.
5. Amalga oshirilgan metafora metafora ifodasini uning obrazli xususiyatini hisobga olmagan holda, ya'ni metafora to'g'ridan-to'g'ri ma'noga ega bo'lgan holda ishlashni nazarda tutadi. Metaforani amalga oshirish natijasi ko'pincha kulgili bo'ladi.
N.D. Arutyunova tomonidan taklif qilingan an'anaviy tasnifga ko'ra., metafora quyidagi turlarga bo'linadi:
1) nominativ, bir tavsiflovchi ma'noni boshqasiga almashtirish va omonimiya manbai bo'lib xizmat qilishdan iborat;
2) majoziy ma'nolarni va sinonim til vositalarini rivojlantirishga xizmat qiladigan majoziy metafora;
3) predikativ so'zlarning mosligini o'zgartirish (transfer ma'nosini) siljishi natijasida vujudga keladigan va ko'pburchak yaratadigan kognitiv metafora;
4) metaforalarni umumlashtirish (kognitiv metaforalarning yakuniy natijasi sifatida), so'zning leksik ma'nosidagi mantiqiy tartiblar orasidagi chegaralarni yo'q qilish va mantiqiy polisemiyaning paydo bo'lishini rag'batlantirish.
Keling, obrazlarni yaratishga xizmat qiladiga yoki obrazli metaforalarni batafsil ko'rib chiqaylik. Keng ma'noda "tasvir" atamasi tashqi dunyo ongida aks ettirishni anglatadi. Badiiy asarda obrazlar muallif tafakkuri, uning betakror dunyoqarashi va dunyo suratining yorqin qiyofasi timsolidir. Jonli tasvirni yaratish, bir-biridan uzoqroq bo'lgan ikkita ob'ektning o'xshashliklaridan foydalanishga asoslangan bo'lib, amalda qarama-qarshilik turiga asoslanadi. Ob'ektlarni yoki hodisalarni taqqoslash kutilmagan bo'lishi uchun ular bir-biriga yetarlicha o'xshash bo'lmasligi kerak, ba'zan esa o'xshashlik juda ahamiyatsiz, sezilmasligi mumkin, fikrlash uchun ozuqa beradi yoki umuman yo'q bo'lishi mumkin. Obrazning chegaralari va tuzilishi amalda har qanday bo'lishi mumkin: tasvirni so'z, ibora, jumla, superfrazal birlik orqali etkazish mumkin, u butun bobni egallashi yoki butun bir roman kompozitsiyasini qamrab olishi mumkin.
Biroq, metafora tasnifi bo'yicha boshqa qarashlar mavjud. Masalan, J.Lakoff va M.Jonson vaqt va makon bilan bog'liq holda ko'rib chiqilgan metaforalarning ikki turini ajratib ko'rsatadilar: ontologik, ya'ni voqealar, harakatlar, his-tuyg'ular, g'oyalarni ko'rish uchun imkon beradigan metafora. substansiyaning bir turi sifatida (aql - bu mavjudot, ong - bu mo'rt narsa) va yo'naltirilgan ya'ni bir tushunchani boshqasi nuqtai nazaridan ta'riflamaydigan, ammo butun tushunchalar tizimini bir-biriga nisbatan tartibga soladigan metaforalar , g'amgin pastga; ongli yuqoriga, behush pastga).
Metafora haqida ko’plab ilmiy kitoblar yaratilgan . Ularning aksariyatida metaforaning asosiy mohiyatini o’xshatish , qiyoslashdan iborat mantiqiy amal tashkil etilishi aytilgan . Aristotel o’zining ,,Ritorika’’ asrida metafora bilan o’xshatish o’rtasida katta farq yo’qligini , yaxshi o’xshatishni osonlik bilan metaforaga aylantirish mumkinligini , ularning mohiyatida yaqinlik mavjudligini ta’kidlaydi. Yunon faylasufi aytadiki, agar shoir Axill haqida ,,U sherdek tashlandi’’ desa , bu yerda o’xshatish voqe bo’ladi, agar shoir qahramon haqida ,,Sher tashlandi’’ desa , metafora yuzaga keladi .
Metaforaning ana shunday mohiyatini hisobga olib professor R.Qo’ng’irov ,,O’zbek tilining tasviriy vositalari’’ kitobida shunday deydi: ,,Metaforani yashirin o’xshatish deyish ham mumkin . Ammo u oddiy qiyosdaan farq qiladi . Agar oddiy qiyos ham doim ikki a’zodan tashkil topsa , metaforada faqat ikkinchi a’zo o’xshatilgan narsa qoladi , o’xshagan narsa tushiriladi, lekin u kontekstdan ochiq sezilib turadi,demak, metaforada tasvirlanayotgan predmet ana shu ikkinchi a’zo orqali idrok qilionadi’’.
Metaforaning badiiy nutqdagi vazifasi fikriy obrazliliokni ta’minlash bilan belgilanadi. Ammo badiiy matndagi hamma metaforalar ham bu vazifani bajaravermaydi. Badiiy nutqda uchraydigan barcha metaforalarning ma’lum qismi umumnutqiyligi, til tizimida mustahkam o’rnashib qolganligi bilan ajralib turadi. Shunga ko’ra badiiy asarlarda qo’llangan metaforalarni :a) polisemantik harakterdagi lisoniy metaforalar va b) badiiy metaforalarga ajratish mumkin
Badiiy metaforalarga xoslik dastlab originallik va individuallik bilan belgilanadi. Metaforaning bu turi nutqda tayyor ifodasi bo’lmagan fikrni individual ifodalash vositasi ekanligi uchun ham kuchli stilistik bo’yoqqa ega bo’ladi. Badiiy metafora obrazli, ifodali va ta’sirchan vositadir. Shuning uchun ham uning badiiy nutqdagi vazifasi obrazlilik, ta’sirchanlik va tasviriylikni ta’minlashdan iborat. Odatda metafora predmetlar orasidagi biror o’xshashlik belgiga tayanish asosida yuzaga keladi. Metaforaning badiiy qimmati ana shu belgining yashirin yoki ochiqligi bilan ham bog’liq. Yashirin belgi asosida yuzaga kelgan metaforalarda ko’pincha individual uslubga xoslik seziladi.
Individual metaforalar badiiy nutq uchun ham muhim belgi bo’lib , badiiy fikrni oldin iodalanmagan shaklda ifodalash imkonini beradi
Xarakterlisi shundaki, biror tushuncha xatto biror iodkor tomonidan ham bir necha individual metaforalar orqali ifodalanishi mumkin.
Yozuvchi Oybek ,,quyosh nuri’’ ni ifodalashda quyosh qoni individual metaforasini qo’llaydi. ( …turli-tuman navlar qonib quyosh qonini emadigan behad shakar yig’adigan … ,,Oltin vodiydan shabadalar’’)
O‘zbek tilshunosligida M. Mirtojiyev metaforani o‘xshatish belgisiga ko‘ra uch turga ajrtadi.
I. O‘zbek tilidagi lingvistik metaforalar ma’no ifoda etgan obyektlarning. o‘xshatilish holatiga ko‘ra, yuqorida qayd etilganday, uch turga: oddiy (an’anaviy)metafora, jonlantirish (personifikatsiya) va sinteziyaga bo‘linadi.