Kirish. “Ichki yonuv dvigatellari nazariyasi” fanining bakalavrlarni tayyorlashdagi o’rni, ahamiyati va maqsadi

Ichki yonuv dvigatellarining (IYOD) paydo bo’lish qisqacha tarixi.

Ichki yonuv dvigateli yonilg’I aralashmaning yonishidan hosil bo’lgan issiqlik energiyasini mexanik ishga aylantirib berishga mo’ljallangan issiqlik mashinasi hisoblanadi. Bunda yonilg’ining yonishidan issiqlik ajralib chiqishiga olib keluvchi reaksiyalar va ajralgan issiqlikning mexanik ishga aylanishi silindrlarning ichida amalga oshiriladi. Silindrning ichida porshen harakatlanadi, shu sababli ichki yonuv dvigatellari porshenli dvigatellar deb ataladi.

Eng ko’p tarqalgan issiqlik dvigatellari - bu ichki yonuv dvigatellaridir. Dunyo bo’yicha ishlab chiqarilayotgan quvvatning 80 % ichki yonuv dvigatellari xissasiga to’g’ri keladi. Ichki yonuv dvigatellarining ishonchliligi, ixchamliligi va tejamkorligi uchun xalq xo’jaligining hamma sohalarida qo’llanilmoqda.

Fransiyada birinchi porshenli ichki yonuv dvigateli 1860 yilda Lenuar tomonidan yaratilgan. Bu dvigatel ikki taktli bo’lib, taqsimlash mexanizmi zolotnikli bo’lgan, havo bilan yonilg’I aralashmasi tashqi manbaa energiyasi orqali yondirilgan, yoqilg’I sifatida yorug’lik beruvchi gaz ishlatilgan.

1876 yili nemis konstruktori N.Otto to’rt taktli gazda ishlaydigan dvigatel yaratdi. Bu dvigatelda ishchi aralashma yohish oldidan siqilgan, buning natijasida dvigatelning quvvati va tejamkorligini Lenuar dvigateliga qaraganda yuqori bo’lishiga erishilganm. Shuning uchun ham Ottoning dvigateli sanoatda ishlatilgan.

1889 yili Rossiyada I.S.Kostovich tomonidan suyuq yonqilg’ida ishlaydigan (benzinli) dvigatel yaratildi. Bu dvigatel drijabellarga o’rnatish uchun mo’ljallangan.

1897 yili nemis injeneri R.Dizel birinchi bo’lib siqish natijasida alanga oladigan dvigatel yaratdi. Rossiyada ham 1899 yildan boshlab yonilg’i siqilishi natijasida alanga olib ishlaydigan dvigatel yaratila boshladi.

1901 yili Rossiyada G.V.Trinkler tomonidan birinchi kompressorsiz dizel qurilgan. Rus injeneri Ya.V.Mamin 1910 yili traktorlar uchun yaratgan kompressorsiz dvigateli ahamiyatda keng qo’llanilgan.

IYoDlarni ishlab chiqarish ko’lami ortib borishi bilan bir qatjrda ularning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari ham takomillasha bordi. Bu ishlar asosan yonilg’ining ekspluatatsion sarfini kamaytirish, havoni silindrga bosim ostida kiritish usulini qo’llash hisobiga dvigatel quvvatini hamda uning motoresursini oshirish, unga sarf bo’ladigan metalln hajmini kamaytirish, ekologik xarakteristikalarini yaxshilash, texnik xizmat ko’rsatishga sarf bo’ladigan vaqtni qisqartirish, sozlash jarayonlarini avtomatlashtirish, ishlatiladigan yonilg’i turlarini ko’paytirish orqali amalqa oshiriladi.

Dvigatel ishlab chiqarish rivojlana borishi bilan bir qatoda, ichki yonuv dvigatellari nazariyasi ham rivojlana bordi. Dvigatellar nazariyasini rivojlantirishda dastlab quyidagi rus olimlari V.I.Grinevetskiy, N.R.Briling, Ye.K.Mazihg, B.S.Stechkin va boshqa olimlar katta hissa qo’shishgan.

Rus issiqlik texnigi V.I.Grinevetskiy bug’ mashinalarida, qozon agregatlarida va ichki yonuv dvigatellarida kechadigan ish jarayonlarini tadqiqot qilgan. U

o’zining “Ichki yonuv dvigatellari ish jarayonining issiqlik hisobi” kitobida dvigatelning issiqlik hisobi to’g’risidagi uslubini birinchi bo’lib taklif qildi.

N.R.Briling Rossiya Fаnlar Akademiyasining muxbir a’zosi, Rossiyada xizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, texnika fanlari doktori, professor, Rossiya avtotraktor dvigatellarining nazariy asoschisidir. Dvigatellarda issiqlik uzatishni o’rganish bo’yicha qilgan tadqiqotlarining natijalari butun dunyoda tan olingan. Uning rahbarligida tez yurar dizellar ixtiro qilingan. U birinchi bo’lib rus tilida ichki yonuv dvigatellari to’g’risida darslik yozgan. O’zining qilgan tadqiqot ishlarini umumlasntirib issiqlik berish koeffitsientini toppish formulasini taklif qildi.

Rossiyada xizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, texnika fanlari doktori Ye. K. Mazing o’zining ustozi V.I.Grinevetskiyning ta’limotini rivojlantirdi. U dvigatellar issiqlik hisobini takomillashtirdi, gazni qayta ishlash va uni ichki yonuv dvigatellarida ishlatish masalasi bo’yicha tadqiqot ishlsri olid dordi.Uning qattiq va suyuq yonilgilarning yonishi masalalariga bag’ishlangan ilmiy asarlari ichki yonuv dvigatellarini loyihalashda qo’llaniladi.

Akademik, professor, mehnat qahramoni B.S.Stechkin “Gidro-aeromexanika va teplotexnika” bo’yicha keng ko’lamli ilmiy ishlar olib borgan mashur olimdir. Uning mashinalar termodinamikasi va gaz dinamikasi sohasi bo’yicha qilgan ilmiy ishlari porshenli va gibrit ichki yonuv dvigatelllari nazariyasi va ushbu yo’nalish bo’yicha olib borilayotgan tajribalarda keng qo’llanilmoqda. B.S.Stechkin indicator jarayonini tadqiqot qilishga kata hissa qo’shish bilan bir qatorda havo-reaktiv dvigatellarining nazariy asoslarini ishlab chiqqan.

Ichki yonuv dvigatellarni yaratish va takomillashtirish bilan bir qatorda, ularning ishlash samaradorligini oshirish ham kata ahamiyatga egadir. Bu sohada Toshkent avtomobil yo’llar institutining professor-o’qituvchilari ham ma’lum darajada ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan fan va texnika arbobi, Vazirlar kengashining va Beruniy nomli mukofot laureati, texnika fanlari doktori, professor A.A.Mutalibov rahbarligida gaz kondensatlari, gaz holdagi yonilg’ilar va dvigatellarni Markaziy O’rta Osiyoning o’g’ir ekspluatatsiya sharoitida ishlatish samaradorligini oshirishda katta hissa qo’shdi.

Xozirgi kunlarda O’zbekiston qishloq xo’jalik akademiyasining muxbir a’zosi, akademik, texnika fanlar doktori, professor S.M.Qodirov raxbarligida O’zbekistonning yangi avtomobillarini yaratish bo’yicha, dvigatellarni gilza porshen guruhini keramik qoplamalar bilan qoplash bo’yicha, benzinda ishlaydigan dvigatellarni dizel dvigatellar bilan almashtirish, ichki yonuv dvigatellari uchun vodorod yonilg’isi ishlatish va fanning boshqa sohalarida ham kehg ko’lamli ishlar olib bormoqdalar.

4.