Kirish II. Asosiy qism

3. Bosimning ta‘siri. Gazsimon moddalar ishtirok qiladigan va umuman hajm o’zgaradigan muvozanat sistemalarda kimyoviy muvozanat bosim o’zgarishi bilan siljiydi. Le – Shatele printsipiga muvofiq, agar muvozanat holatida turgan sistemaning bosimi oshirilsa, kimyoviy muvozanat bosimni kamaytiruvchi reaktsiya tomon siljiydi: aksincha, bosim kamaytirilsa, muvozanat bosimni oshiruvchi reaktsiya tomoniga suriladi. Lekin shuni ham esda tutish kerakki, o’zgarmas tempiraturada, reaktsiya olib borilayotgan berk idishda bosim o’zgarishi uchun, molekulalarning umumiy soni kimyoviy reaktsiya natijasida o’zgarishi lozim.
Bosim ortirilganida muvozanat gazning kam miqdordagi molekulalari va aksincha, bosim pasaytirilganida ko’p miqdordagi molekulalar hosil bo’lish reaktsiya tomoniga siljiydi. Masalan, 2NO + O₂  2NO₂ reaktsiyasida, bosim oshirilsa muvozanat o’ng tomonga, kamaytirilganda esa chap tomonga siljiydi.
Kimyoviy muvozanat holatiga temperatura, bosim va ishtirok etuvchi moddalar kontsentratsiyalarining ta‘sirini o’rganishga asoslanib kimyoviy jarayonlardan yaxshi unum olish uchun qanday sharoit yaratish kerakligini aniqlash mumkin.

Asosiy tushunchalar

• 
  Bir vaqtning oʻzida bir-biriga teskari ikki yoʻnalishda (ham oldinga, ham orqaga) boradigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi. Bunda oldinga boradigan reaksiya – toʻgʻri reaksiya, orqaga ketadigan reaksiya esa teskari reaksiya hisoblanadi.
  
• 
  Toʻgʻri reaksiya tezligi teskari reaksiya tezligiga teng boʻlgan holat kimyoviy muvozanat deyiladi. Kimyoviy muvozanatda turgan sistemada barcha reagentlar va reaksiya mahsulotlarining konsentratsiyasi oʻzgarmas boʻladi.
  
• 
  aA+bB⇋cC+dDaA+bB⇋cC+dDstart text, a, A, end text, plus, start text, b, B, end text, \leftrightharpoons, start text, c, C, end text, plus, start text, d, D, end text reaksiya berilgan. Kimyoviy muvozanat �cKc​K, start subscript, start text, c, end text, end subscript (shuningdek, �KK yoki �M)KM)​K, start subscript, start text, M, right parenthesis, end text, end subscript harflari bilan belgilanadi. Yuqoridagi reaksiya uchun kimyoviy muvozanat konstantasi quyidagicha ifodalanadi:
  

�c=[C]c[D]d[A]a[B]bKc​=[A]a[B]b[C]c[D]d​K, start subscript, start text, c, end text, end subscript, equals, start fraction, open bracket, start text, C, close bracket, end text, start superscript, start text, c, end text, end superscript, start text, open bracket, D, close bracket, end text, start superscript, start text, d, end text, end superscript, divided by, open bracket, start text, A, end text, close bracket, start superscript, start text, a, end text, end superscript, open bracket, start text, B, end text, close bracket, start superscript, start text, b, end text, end superscript, end fraction

• 
  Muvozatda qaror topmagan reaksiyalarda reaksiya koeffitsiyenti (�)(Q)left parenthesis, Q, right parenthesis nomli tushuncha bor. Reaksiya koeffitsiyenti �cKc​K, start subscript, start text, c, end text, end subscript kabi kattalik boʻlib, muvozanat qaror topganda reaksiya koeffitsiyenti (�)(Q)left parenthesis, Q, right parenthesis muvozanat doimiysi �cKc​K, start subscript, start text, c, end text, end subscript ga teng boʻladi.
  
• 
  �cKc​K, start subscript, start text, c, end text, end subscript va �QQ muvozanat qaror topgan reaksiyalar komponentlarining konsentratsiyalarini aniqlashda, shuningdek, reaksiya mahsulotlari va reagentlarining reaksiya moyilligini baholashda ishlatiladi.