Kirish iqtisodiy rayonning geografik o’rni

Shahar xo’jaligi. Ma’lumki, poytaxt shaharlar, odatda, o’zigaxos (“poytaxtga xos”) 
vazifalarni bajaradi. Toshkent shahri poytaxtlik funktsiyasini 1930-yildan boshlab 
bajarib kelmokda. Toshkentning hozirgi holati - sanoati, transport va boshqa 
infratuzilma shaxobchalari, ijtimoiy sohalar, diplomatik funktsiyasi, boshqaruv 
organlarining ko’pligi borgan sari uning zamonaviy poytaxtlik xususiyatidan dalolat 
bermokda.Toshkent katta shahar - megapolis. U respublikaning asosiy iqtisodiy, 
madaniy, siyosiy markazi. Shahar, eng avvalo, ko’p sonli aholining yashash, ya’ni 
sotsial muxiti, shu bilan birga, u yagona iqtisodiy makon, investitsiya, innovatsiya, 
o’zigaxos geoekologik (urboekologik), nozogeografik muxit hamdir. Bunday katta 
salohiyat va mas’uliyat Toshkent shahri ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining 
ustuvor yunalishlarini belgilab beradi. Xalqaro miqyosida, jahon hamjamiyati va 
geosiyosiy tizimida mustaqil O’zbekiston Respublikasi ko’pincha “Toshkent” nomi 
bilan taniladi va e’tirof etiladi.Toshkent shahri mamlakatimiz iqtisodiy-ijtimoiy 
rivojlanishida ko’zga ko’rinarli mavkega ega. 2021yilda u respublikaning 16,6 foiz 
yalpi hududiy mahsuloti, 19 foizi sanoat ishlab chiqarishini ta’minlagan. Chakana 
savdoda uning ulushi 23,0 %ini ta’minlagan. Mamlakat bo’yicha jami investitsiya 
hajmining 1/4 qismiga yaqini, qurilish ishlarining 16,0 -17,0 foizi ayni Toshkent 
shahriga to’g’ri keladi. 
Toshkent shahri iqtisodiyotining ichki tarkibi ham uning poytaxtlik xususiyatini 
ifodalab beradi. Sanoat shahar yalpi hududiy mahsulotining 22,2 foizini ta’minlaydi, 
qurilishning ulushi - 7,9 %, transport va aloqaniki - 13,2 %, savdo va umumiy 
ovqatlanish YaXMning 12,9, soliqlar uning 10,7 foizini beradi. 
22

---

Sanoati. Toshkent sanoati ko’p yillar davomida shakllangan. Uning darajasi va 
tarmoqlar tarkibiga shaharning geografik o’rni, mehnat va innovatsiya salohiyati, 
Ikkinchi jahon urushi yillarida frontga yaqin hududlardan evakuatsiya qilingan sanoat 
korxonalari, shuningdek, yaqin atrofdagi tabiiy resurslar (qurilish materiallari xom 
ashyosi, suv resurslari va b.) o’z ta’sirini ko’rsatgan. Shaharda sanoat ishlab chiqarish 
hajmi 2013-yilda jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziga karamasdan110,4 foizga 
(YaXM - 107,1 %) o’sgan. Shu yilda shaharda jami 99055 ta turli yiriklikdagi sanoat 
korxonalari faoliyat ko’rsatgan. Ularning 113 tasi yirik sanoat korxonalari hisoblanadi; 
sanoat ishlab chiqarishida band bo’lganlarning umumiy soni 126 ming kishi yoki bu - 
iqtisodiyotda band bo’lganlarning 1/10 qismi demakdir. xim ning yarmidan ko’progini 
ozik-ovk;at mahsulotlari tashkil qiladi; yengil sanoat mahsulotlari esa 8,7 %. aholi jon 
boshiga hisoblaganda, Bektemir, Hamza hamda Mirobod tumanlari oldinda. Uchtepa, 
Chilonzor va Yunusobod tumanlarida u nisbatan past. So’nggi yillarda poytaxt sanoati 
tarmoq tarkibida birmuncha o’zgarishlar sodir bo’lgan; Yoqilg’i-energetika 
sanoatining ulushi ortgan, yengil sanoat ham ustuvorroq rivojlanib borgan. Shu bilai 
birga, shahar uchun ana’naviy sanoat tarmoqlaridan biri - mashinasozlik va metalni 
qayta ishlash korxonalarining hissasi biroz pasaygan. Ayni vaqtda, shahar sanoati 
tarkibida mashinasoz;shk va metallni qayta ishlash hamda oziq-ovqat sanoati 
tarmoqlarida jiddiy siljishlar kuzatilmaydi Ammo ularning mahsulot turlarida ma’lum 
o’z garishlar sodir bo’lgan.Sanoat tarmoqlari miqyosida alohida korxonalarning 
ahamiyati har xil. Chunonchi, Yoqilg’i sanoati mahsulotining 93,0 foizini “Lukoyl 
O’zbekistononereyting kompani” MChJ beradi. Metallurgiya sanoatida esa 
Toshkent quvur zavodi (67,5 %) hamda Ikkilamchi qora va rangli metallar 
korxonalarining o’rni katta. Shahar kimyo va neft kimyosi sanoatida Toshkent 
lakbuyoq va “Olplast” qo’shma korxonasi, mashinasozlik va metallni qayta ishlashda 
“O’zelektroapparat” hamda “o’z bekkabel” va “Doyche kabel” qo’shma korxonalari 
yetakchilik qilishadi. Shu bilan birga, mazkur tarmoqda Toshkent traktor zavodi, 
“Zenit elektronike” qo’shma korxonasi, Toshkent yulovchi vagonlarni ta’mirlash, 
“O’zbekistonaervays texnike” kabi korxonalar ham o’z larining salmokli mahsulot 
xajmlari bilan ajralib turishadi. 
23

---

Yengil va oziq-ovqatsanoatida ham qator qo’shma korxonalar mavjud bo’lib, ular 
mazkur tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarining asosiy qismini ta’minlaydi. . 
Shuningdek, oziq-ovqatsanoati jami mahsulotning taxminan 28,4 foizini beruvchi 
“Xorazm shakar” qo’shma korxonasi hamda Samarqand choy fabrikasi ham moliyaviy-
iqtisodiy jihatdan Toshkent shahri tasarrufida faoliyat ko’rsatishadi. 
Un-yorma va omixta yem “Galla Altek” va“Toshkent don mahsulot” aktsionerlik 
jamiyatlarida ishlab chiqariladi.Farmatsevtika sanoatida esa “UP Radiks”, 
“O’zkimyofarm” korxonalari vaboshqalar muhim ahamiyatga ega. Bu korxonalar jami 
tarmoqmahsulotining 35,0-37,0 foizini beradi. Poligrafiya sanoatida “Sharq” AJ va 
“O’zbekiston” nashriyotlarioldinda turadi.2018yilda shahar korxonalarida jami 44 
879,8 tonna ip kalava, 120 567,9 mingkv.m.gazlamalar,12 859,1 ming kv.m tayyor ip 
gazlamalar ,13 818,8 ming juft chulki paypoq, 13 206,5 ming juft paypoq, 28 163,7 
tonna trikotaj mato, 1 263,8 ming juft poyabzal, 384,1 mln kVt.s.elektrenergiya , 28 
815,9 tonna qog’oz vakarton, 53,1 mln dona qurilish g’ishtlari ishlab chiqarilgan. 
Bir yilda Toshkent sanoat korxonalari tomonidan 780-800 tonna atrofida po’lat, 
90 tonna po’lat kuvurlar ishlab chiqariladi. Yuqoridagilardan tashqari, shaharda 1,2 
mln t. ikkilamchi alyuminiy, 20- 25 dona ko’tarma kranlar, 900 ga yaqin traktor 
tirkamalari, 1800 ta atrofida traktor, 45-50 ming tonna lak-buyoqmateriallari 
tayyorlanadi.Asosiy iste’mol tovarlaridan 80-82 ming tonna omixta yem, 10 ming 
dona dazmollar, 4,1 ming tonna xo’jalik sovunn, o’rtacha 16-18 ming rangli 
televizorlar, kun miqdorda mebel ishlab chiqariladi. Shuningdek, trikotaj mahsulotlari, 
paypok, tozalangan o’simlik yog’i, go’sht va sut mahsulotlari ham ko’plab ishlab 
chiqariladi. 320-330 ming tonna shakar, 280-282 ming tonna un tayyorlanadi. Shu 
o’rinda qayd etish joizki, ba’zi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish,xususan, 
agrosanoat majmuasiga taallukli mahsulotlar kundalik extiyoj hamda obxavo, iqlim 
sharoitlariga muvofik o’z garib turadi (o’simlik yog’i, xo’jalik sovuni,un, omixta yem, 
go’sht-sut mahsulotlari va x-k). Ayrim sanoat mahsulotlari hajmi esa ma’lum sabablar 
tufayli biroz qisqargan (ip-gazlama, paypoq va b.). Ayni vaqtda, mebel, maishiy 
chiqindilar, poyafzal, mineral suv, uzum sharbati, aroq- vino, pivo, makaron 
mahsulotlarini ishlab chiqarish 
24

---

So’nggi yishlarda ancha tez usgan.Kelajakda shahar ekologik muhitini 
ifloslantiruvchi, ko’p mehnat va xom ashyotalab kiluvchi, aholi kundalik ehtiyoji 
bilan bevosita aloqasi bo’lmagan sanoatkorxonalari, ya’ni poytaxt muxitiga mos 
bo’lmagan ishlab chiqarishlar shahar xududidan chiqariladi 
Zamonaviy texnologiyalar bilan jixozlangan sanoat tarmoqlarining “yuqori” 
kavatlari, ekologik toza, innovatsiya va fan-texnika yutuklari bilan bog’liq hamda 
tajriba- konstruktorlik korxonalari esa ko’payib boradi.Sanoat korxonalari shahar 
xududi bo’yicha notekis taksimlangan. Bu joylarning kaysi maqsadda barpo 
etilganligi, ekologik va transport geografik o’rni bilan ham bog’liq. Umuman olganda, 
Toshkent shahri sanoatida Shayxontoxur, Chilonzor, Hamza va Mirzo Ulugbek 
tumanlarining mavqei katta. Mavjud ma’lumotlar taxdili ko’rsatishicha, So’nggi 
yillarda Shayxontoxur, Chilonzor va qisman Uchtena hamda Mirzo Ulugbek 
tumanlarida sanoat ishlab chiqarishi jadalrok rivojlangan. Shaxontoxur tumanida 
2000-yilda shahar jami sanoat mahsulotining 5,5 foizi ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2013-
yilda bu ko’rsatkich 26,5 foizga yetdi. Shuningdek, Chilonzor tumanining mavqei ham 
keskin ko’tarildi. Bektemir tumanining ulushi esa bu davrda 12,3 foizdan 5,6 foizga, 
Hamza tumaniniki 23,6 foizdan 10,6 foizga tushib koldi va x-k. Transporti. Maydoni 
katta, aholi soni ko’p bo’lgan shaharda transport 
mo’him rol uynaydi. Toshkentda transportning ko’pchilik turlari - avtobus, tramvay, 
metropoliten mavjud. Markaziy Osiyodagi dastlabki Toshkent metrosi 1977-yilda 
ishga tushirilgan. Shahar kuchalarida katnayotgan avtobus va yengil mashinalarning 
ko’pchiligi o’z imizning respublikamizda - Samarqand va Asaka shaharlari 
korxonalarida ishlab chiqarilgan. 
Toshkent respublika, Markaziy Osiyo va xalqaro miqyosidagi muhim 
transport tugunidir. Bu yerda xalqaro aeroport, temir va avtomobil yullari vokzallari 
va shoh yulgalar bor; ularda zamonaviy servis xizmati ham tashkil etilgan. Shu bilan 
birga tramvay qatnovlari yunalishlari qisqarib, trolleybuslardan voz kechildi. 
Binobarin, ularning ahamiyati oxirgi yillarda ancha pasaygan. 
Taxlillar ko’rsatishicha, jami yulovchilar tashish yildan-yilga ko’payib 
borayotgan bir paytda, elektr transporti turlarining hissasi pasayib bormoqda. 
25

---

Barcha transport turlari bo’yicha tashilgan yulovchilarning yarmidan ko’progi xususiy 
avtomobil egalariga to’g’ri keladi. Barcha transport turlari bo’yicha tashilgan 
yuklarning aksariyatini avtomobil transporti amalga oshirgan; xususiy avtomobil 
egalari tomonidan 30,0 foizga yaqin yuk tashilgan Alohida ta’kidlash 
lozimki,mustaqillik yillarida shahar kucha va yullarini yaxshilashga katta 
e’tiborqaratilmoqda. Har yili magistral yullar, kuchalar kengaytirilib, qator kunrik 
vatransport 
katnovini 
qo’laylashtiruvchi 
boshqa 
moslamalar 
kurilmokda. 
Biroq,shaharda avtomobillar soni ham juda tez ko’payib borayotganligi sababli 
asosiykuchalarda, ayniqsa, ertalabki va kechki soatlarda tirbandlik holati vujudga 
kelmokda. Shu sababdan, transport infratuz ilmasini yanada takomillashtirish 
poytaxtning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi muammolaridan biri sifatida eng muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
26

---