Kirish magistrlik dissertatsiyai mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi
Umumiy jismoniy tayyrogarlikni voleybolchilarni
Download 0.73 Mb. Pdf ko'rish
|
Спорт магистр диссертация Восстановлен
|
1.2. Umumiy jismoniy tayyrogarlikni voleybolchilarni
tayyorlashda tutgan o’rni va ahamiyati Yosh voleybolchilarni tayyorlashda umumiy jismoniy tayyorgarlik 8 А.Абдуллаев, Ш.Хонкелдиев. Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти 2005. 244 б. 24 muhim o’rin tutadi. Jismoniy tayyorlashning mazmunini: kuch, tezkorlik, chidamlilik va qayishqoqlikni tarbiyalash tashkil qiladi. Jismoniy tayyorgarlik sport mashg’uloti mazmunining poydevoridir. Zamonaviy voleybol sportchilarining harakat qobilyatiga va uning funksional imkoniyatlariga yuqori talablar qo’yadi. Buning uchun har tomonlama jismoniy sifatlarini o’stirish kerak. Jismoniy tayyorgarlik - voleybolchining amaliy mashg’ulotining asosiy, eng kerakli qismidir. Jismoniy tayyorgarlik to’rtta masalani: Sog’liqni mustahkamlash, jismoniy komolot darajasini oshirish, tana a’zolarining funksional imkoniyatlarini tarbiyalash masalasini hal qiladi. Pedagogik nuqtayi nazardan jismoniy tayyorgarlikni umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlikka ajratiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) yuqorida ko’rsatib o’tilgan masalalarning dastlabki ikkitasini hal qiladi va go’уо ikkita boshqa masalalarni maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) hal qiladigan poydevor hisoblanadi. Voleybol umumiy jimoniy tayyorgarlikning asosiy vositasi sifatida narsalar va narsalarsiz bajariladigan umumiy rivojlanish gimnastika mashqlari, bajariladigan harakatlar intensivligini muntazam ravishda almashtirgan holda juft-juft bo’lib mashq qilish, maxsus milliy xalq va sport o’yinlari, estafetalar, poyga, suzish va boshqalardan foydalaniladi. Kishining jismoniy qobilyati yoki sifatlarini uning harakat qilish imkoniyatlarini (kuchi, tezkorligini, chaqqoonligi, sakrovchanligi, chidamliligi) deb qabul qilingan. Ularni takomillashtirish asosida tananing o’z ishlash qobilyati darajasidan takroriy ortiqcha jismoniy nagruzka (hajm va shiddatiga) javob bera olishi yotadi. Boshqacha qilib aytganda, agar “jismoniy tayyorgarlik” iborasini medal deb tasavvur qiladigan bo’lsak, uning bir tomoniga UJT, boshqa tomoniga MJT deb yozilgan bo’ladi. Bu yagona jarayon ammo mashq qilishning dastlabki bosqichlarida UJT, chuqurlashtirilgan mashq qilish bosqichida esa, aksincha MJTning afzalligi bor. UJT-yosh voleybolchilarning har tomonlama jismoniy rivojlantirish vazifasini hal qiladi, ayniqsa uning tezligining, kuchliligini, epchillik va chaqqonligini tarbiyalashda yordam beradi. Bu vazifalarni hal qilishda boshqa 25 sport turlari: gimnastika, yengil atletika, suzish, xalq o’yinlari va zamonaviy olimpiya sport o’yinlaridan foydalaniladi. Maxsus mashqlar insonning hayotiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Standart mazmundagi vazifa, ko’rsatma yoki mehnat va sport mashqlarini bajarish kishini tez toliqtiradi. Lekin, shunday vazifa va mashqlarni o’yin jarayonida ijro etish odamning ruxiyatiga ijobiy tasir etib, charchash muddatini orqaga suradi. Shuning uchun sport mashg’ulotlarida, ayniqsa yosh o’quvchilarni dastlabki tayyorlashda turli mazmunga xos maxsus mashqlardan foydalanish alohida amaliy ahamiyatga egadir. Maxsus mashqlar boshqa faoliyatga qaraganda shaxsning qobiliyati va o’ziga xos xususiyatini keng ochib beradi. Maxsus tanlangan sport o’yinlar, voleybolchiga kerak bo’ladigan umumiy va tezkor chidamlilikni oshiradi. O’yinlar davomida shakllangan harakat tezligi va koordinatsiyasi, musobaqa vaqtida to’siqlarni muvaffaqiyatli yengib o’tishda muhimdir. O’yinlar o’zining hammabopligi (universalligi), ko’p funksionalligi va keng tasirchanligi bilan хilma-хil toifalarga bo’linadi. Jumladan, jismoniy sifatlarni, nutqni, talaffuzni, merganlikni, tadbirkorlikni, hisobni va hokazo hislatlarni rivojlantiruvchi o’yinlar shular jumlasiga kiradi. Lekin, qanday o’yin bo’lmasin, unda harakat elementi yoki harakatlar majmuasi mavjud bo’ladi. Maxsus o’yinlar o’z mazmuni va mohiyati jihatidan sport o’yinlaridan tubdan farq qiladi. Maxsus o’yinlar sport o’yinlari kabi maxsus tayyorgarlik, muayyan musobaqa qoidasi, sport kiyimi, muddati, maydoni, ishtirokchilar tarkibi kabi aniq chegaralangan meyoriy omillarni talab qilmaydi. Faqat bittagina maxsus mashqni turli joyda, vaqt davomida, kiyimda tarkibda (soni va yoshi jihatidan) o’ynash mumkin. Eng muhimi maxsus mashq davomida kuzatilgan erkin va ixtiyoriy harakatlanish (nostandart harakat yo’nalishi, qichqiriq, xushchaqchaqlik va hokazo) ijobiy emotsional holatni (reaksiyani) yuzaga keltiradi. Ushbu holat esa o’z navbatida sport mashg’ulotida (yoki standart mashqlar seriyasini ijro etganda) tezroq vujudga keladigan charchash asoratlarini ,,chetlab“ o’tishga yoki kechroq paydo bo’lishiga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, yuqorida qayd etilgan maxsus o’yinlarga xos mulohazalar ularning jismoniy tarbiya va 26 sport borasidagi salohiyatni belgilab beradi. Demak, yosh o’quvchilarni tayyorlashda maxsus o’yinlarning ahamiyati beqiyosdir. Malumki, maxsus o’yinlar turli xalq va elatlarning rasm-rusumi, udumi, ananalari hamda etnogenetik xususiyatlarini ifodalaydi. Shuning uchun ham bu maxsus o’yinlarni ko’pincha xalq o’yinlari deb yuritiladi. Qadimgi mutaffakkir olimlar va pedagoglar insonda saxiylik, rostgo’ylik, vatanparvarlik hissiyoti, raqibiga nisbatan hurmat va tabiatni ezozlash kabi xislatlarni aynan milliy o’yinlar tasirida tarbiyalash imkoni yuqori ekanligini etirof etganlar. Bu borada maxsus o’yinlar turli hayotiy muhim odatlarni, malaka va ko’nikmalarni shaklantirish qudratiga egadir. Xalq o’yinlari shu xalqning kashfiyotidir. Shuning uchun ushbu o’yinlar uning ongida, ro’zg’or ishlarida, oila va mahalla tarbiyasida faol o’rin egalaydi. Maxsus o’yinlar, shu jumladan xalq milliy o’yinlari noyob qadriyat sifatida faqatgina mamlakatimiz o’z mustaqilligiga erishgandan keyingina qayta tiklanib, hozirgi kunda aholi, ayniqsa o’quvchi yoshlar o’rtasida keng va jadal ommalashib bormoqda. So’nggi yillarda o’quvchilarni tayyorlash, harakat malakalari va jismoniy sifatlarni shakllantirishda maxsus o’yinlar o’ta samarali vosita ekanligini isbotlovchi talaygina ilmiy adabiyotlar nashr etilgan (M.S.BriP 1980, Ь.Ѵ.ВыІееѵа, I.M.Korotkov 1982, I.M.Korotkov 1988, T.S.Usmanxodjaev 1990, A.I.Lisitsina 1991, F.X.Xo’jaev 1992, T.S.Usmanxodjaev, X.A.Meliev 2000, V.V.Kuzin, S.A.Polievskiy 2000, F.A.Kerimov, N.Yusupov 2003 va boshqalar). Lekin, shu bilan bir qatorda yosh voleybolchilarni tayyorlashda, ularni jismoniy sifatlarini rivojlantirishda maxsus o’yinlardan foydalanish imkoniyatlarini ochib beruvchi ilmiy tadqiqotlar o’ta chegaralangan (M.Kurbanova 2003) L.V.Bbileeva va M.Korotkov (1982)larning fikricha, zamonaviy sport o’yinlarida jismoniy sifatlar, texnik va taktik mahoratni shakllantirish uchun o’yin uslublaridan qanchalik ko’p va mohirona foydalanilsa, shunchalik muvofiq o’quvchilarning qobiliyatlari va mahorati yuqori saviyada o’sishi mumkin. To’g’ri bir qaraganda sport o’yinlari o’zi o’yinlardan iborat bo’lib, yana turli o’yinlardan foydalanish „ortiqcha yukday“ ko’rinadi. Lekin, bunday tushuncha batamom noto’g’ri. 27 Chunki, pedagogika, fiziologiya va psixologiya fanlariga oid ilmiy ma’lumotlarga asosan jismoniy sifatlar, texnik-taktik malakalar va boshqa qobiliyatlarni rivojlantirishda ananaviy ixtisoslashtirilgan va standart mashqlarni qo’llash, ayniqsa, dastlabki o’rgatish jarayonida yosh shug’ullanuvchilarni tez charchashiga, qiziqishini susayishiga olib keladi. Maxsus o’yinlar esa, aksincha, bolaning emotsional holatiga ijobiy tasir ko’rsatadi, charchash alomatlarining vujudga kelishi ,,orqaga“ suriladi, eng asosiysi bolaning irsiy (genetik) qobiliyatlari hamda yangi harakat malakalari paydo bo’lishi mumkin (I.M.Korotkov 1971, A.I.Lisbisina 1979, T.S.Usmanxodjaev 1985, M.N.Jukov 2003, I.Vlasyuk 2005 va boshqalar). Agar, voleybol o’yiniga mos maxsus o’yinlar saralab olinsa va bu o’yinlar voleybol to’pi bilan ijro etilsa samara yanada yuksakroq bo’ladi (M.A.Kurbanova 2003). Bunday o’yinlarga masalan, ,,To’p uzat-o’tir“, ,,To’p uzatib estafeta yugirish“, ,,To’pga to’siq qo’y“ va boshqa shunga o’xshash o’yinlarni kiritish mumkin. O’quvchilarning jismoniy va texnik tayyorgarligini shakllantirishda maxsus o’yinlarning ahamiyati va ularning afzalligi qator ilmiy-uslubiy adabiyotlarda qayd etilgan (I.M.Korotkov 1971, Ь.Ѵ.ВыІееѵаа, I.M.Korotkov 1982, A.I.Lisitsina 1991, F.A.Kerimov, N.Yusupov 2003, K.Fopel 2005 va boshqalar). A.I.Lisitsina (1991) ning fikriga qaraganda, maxsus o’yinlar nafaqat jismoniy sifatlarni muvaffaqiyatli shakllantirishga qodir, balki aniq mo’ljalga olish, aniq harakat, diqqat kabi hislatlami ham samarali rivojlantirishi mumkin. F.A.Kerimov va N.Yusupov (2003) lar esa voleybolchilarni tarbiyalashga oid yakkama-yakka „voleybol” elementi mavjud o’yinlarni saralab olib, ularning samaradorligini aniqlab berishgan.Voleybol bo’yicha yetakchi mutaxasis olimlar E.K.Axmerov (1985) va A.G.Furmanov (1979) lar voleybol malakalari texnikasiga o’rgatishda va jismoniy hamda texnik tayyorgarlikni dastlabki shakllantirishda voleybol o’yini hususiyatiga yaqin bo’lgan maxsus maxsus o’yinlardan foydalanish afzalligini isbotlab berganlar. |
