Kirish magistrlik dissertatsiyai mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi

Tadqiqotning amaliy ahamiyati. O‘smir yoshli umumta’lim maktab 
o‘quvchilari va BUSMda shug‘ullanuvchilarga voleybol bo‘yicha o‘tkazilgan 
tajriba mashg‘ulotlarida qo‘llanilgan o‘rtacha shiddatda bajarilgan harakatli va 
milliy o‘yinlari, tadqiqot natijalari hamda ilmiy xulosalar. 
Pedagogik tajriba uslubiyati. Pedagogik tajribaning mohiyati asosan o‘smir 
yoshdagi o‘g‘il bolalarda voleybolchilarning jismoniy va texnik usullarini 
rivojlantirish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini baholashga qaratildi. Aniq 
bir harakatli milliy o‘yinlardan foydalanishning maqsadga muvofiqligi mezonlari 
va to‘plangan tajribani inobatga olib harakatli va milliy xalq o‘yinlarining quyidagi 
guruhlari tanlab olindi: voleybolchilar estafetasi, to‘pni yerga tushirma, to‘pni 
qaytarish, aylanachalardan sakrash, qarama-qarshi sakrab yugurish estafetasi, 
to‘pni boshdan oshirib uzatish, qo‘shaloq to‘p uzatish, uch variantli to‘y,
qarmoqcha, voleybolchilarning to‘p uzatish, ariqchadan sakrash yelkada 
kurashish mindi va h.k. o‘yinlardan mashg‘ulot va darslarda foydalanish 
samaradorligi yanada o‘sishi olimlarning olib borgan tadqiqotlarida isbotlangan. 
Xulosamizda mavzu bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlar asosida maqsadga 
muvofiq adabiyotlar tahlilidan ma’lum bo‘ldiki umumta’lim maktablari o‘smir 
voleybolchilarning jismoniy qobiliyatlarini va texnik usullarini o‘sish va 
rivojlanishi ko‘p jihatlarda harakatli va milliy o‘yinlarga bog‘liq ekanligi voleybol 
o‘yiniga munosib ekanligi aniqlandi. 
O‘quvchilarning jimoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish masalalari 
ko‘pgina olimlar tomonidan o‘rganilgan. Ko‘pgina tadqiqotlarda bolalarning 
jismoniy ivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi, harakat faolligi sustligi aniqlangan. 

---

7 
Xalq milliy va harakatli o‘yinlaning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini 
o‘rganish borasida talay ishlar amalga oshirilgan. Bir qancha olimlar o‘z
tadqiqotlari xalq milliy harakatli o‘yinlari haqida u yoki bu darajada fikr
yuritganlar. 
Bolalar va o‘smirlarning harakat faolligini oshirishda yordam berdaigan 
omillar milliy harakatli o‘yinlar, milliy mashqlar elementlari, bellashuvlar va 
sport turlari, jismoniy tarbiyaning an’analaridan foydalanish yo‘llari ko‘rsatilgan. 
So‘nggi yillarda professor F.N.Nasriddinov boshchiligidagi bir guruh
mutaxassislar, yosh tadqiqotchilar milliy o‘yinlarni o‘rganish, ularni xalq 
o‘rtasida ommalashtirish maqsadida bir qator ilmiy-amaliy ishlarni amalga 
oshirishga muvaffaq bo‘ldilar. 
Bu sohada professor T.S.Usmonxo‘jaev, F.Xo‘jaev, A.Q.Atoevning ilmiy 
ishlarni ham aytib o‘tish o‘rinlidir. Uning xalq harakatli o‘yinlaridan oilada, 
maktabda, darsdan tashqari tadbirlar, jamoat joylarida foydalanish haqidagi 
bolalarni tarbiyalashda chaqqonlik, epchillik darkor, kuch quvvat kabi 
xususiyatlarning takomilli to‘g‘risidagi tadqiqotlari qiziqish uyg‘otadi. 
Bulardan tashqari har yili o‘tkazilayotgan ilmiy-amaliy anjumanlar va shu 
munosabat bilan nashr etilayotgan to‘plamlarda ham xalq milliy va harakatli 
o‘yinlariga e’tibor kuchaygani, ularni o‘rganish, to‘plash borasi-da tadqiqotlar 
yaratilmoqda. 
Shu bilan birga pedagogika va jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati sport 
mahoratini oshirish sport harakatli o‘yinlar va o‘qitish uslubiyati ularda harakat 
sifatlarni, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarliklarini rivojlantirish, muntazam 
olib boriladigan mashg‘ulotlar orqali jismoniy madaniyatga ehtiyoj va qiziqishni 
uyg‘otish muammolariga hamisha diqqat qilib keldi va kelmoqda. 
Ko‘rinadiki, bir qator ishlarda u yoki bu tarzda mazkur muammo haqida 
fikrlar yuritilgan bo‘lsada, o‘zbek xalq milliy va harakatli o‘yinlari vositasida yosh 
voleybolchilarning umumiy va maxsus jismoniy sifatlarini tarbiyalashda 
muammosi jismoniy madaniyat tizimida hamda xalq pedagogikasida to‘liq holda
maxsus tadqiqot predmeti bo‘lgan emas. 

---

8 
Shu nuqtai nazardan qaraganda, mazkur ish bu muammoni ilmiy yo‘nalishda 
hal etishga qaratilganligi bilan muhimdir. Bu esa eng avvalo Respublikamizning 
mutaqilligi, qolaversa, hayot talablari asosida o‘zbek xalq milliy va harakatli 
o‘yinlar asosida tashkil etish bilan bog‘liq masalalarni to‘liq yaxlit holda ilmiy-
pedagogik asoslash va ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi. 
Inson bolalikdan turli yo‘nalishdagi harakat malakalarini ongli va ongsiz 
tarzda bajaradi. Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, 
chaqqonlik, egiluvchanlik) tusida rivojlanaveradi. Sekin-asta hayotiy zarur harakat 
malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash, osilish va h.k.) sayqal topadi. 
Mutaxassislarning fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur 
harakat malakalari, o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi isbotlab
berilgan. 
Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida turli bosqichdagi ta’lim
maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jihatdan
yondoshilmaydi. Tadqiqotchilarning fikricha, barcha harakat faoliyatida ayrim 
jismoniy sifatlarning ustvorligi darhol ko‘zga tashlanadi. Zamonaviy sport
amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq muddat davomida yuqori 
sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati bilan bog‘liqdir. 
Har xil sport turlari bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalar muddatli xalqaro 
musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. Shu 
musobaqalar muddatida qaysi sportchi o‘z ish qobiliyati sifati va samaradorligi 
jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olishi “kuchi”ga ega 
bo‘lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik “kulib” boqishi muqarrar. Boshqacha qilib 
aytganda shu qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasi ko‘p yoki kam vaqt 
davomida saqlanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari 
(tezkorlik, kuch, tezkor-kuchga bo‘lgan chidamkorlik, sakrashga bo‘lgan
chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik va h.k.) qanchalik rivojlanganligi bilan 
belgilanadi. 

---

9 
Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikka bo‘linadi. 
Ushbu jarayonning asosiy maqsadi umumiy va maxsus jsmoniy sifatlarni 
tarbiyalashga qaratiladi. 
Umumiy jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajai maxsus jismoniy 
sifatlarni samarali yoki samarasiz shakllanishiga bog‘liq bo‘ladi. 
Maxsus jismoniy tayyorgarlik sportchilar organizmining funksional 
imkoniyatlarini oshirish va maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratiladi. 
Barcha sport turlari kabi voleybolda ham o‘yin malakalarini tez, aniq va vaziyatga
nisbatan maqsadga muvofiq ijro etish eng avvalo maxsus jismoniy sifatlarga 
bog‘liqdir. 
Maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositasi turli yo‘nalishda ijro 
etiladigan maxsus mashqlar bo‘lib, to‘p kiritish, qabul qilish, uzatish, zarba berish 
to‘siq qo‘yish kabi o‘yin malakalaridan iboratdir. 
Ma’lumki, zamonaviy voleybolda barcha o‘yin malakalari aksariyat 
vaziyatlarda o‘ta katta tezlikda tayanchsiz holatda (sakragan vaqtda, ko‘krakka 
yiqilib to‘pni qabul qilish) ijro etiladi. Demak, maxsus jismoniy tayyorgarlik 
jarayonini tashkil qilishda sport tayyorgarligining davri va bosqichlariga qarab 
sakrash, turli yo‘nalishda qisqa oraliqlarga chopish, “yiqilish” to‘xtash, depsinish 
mashqlari alohida yoki o‘yin malakalarini ijro etish bilan qo‘llanilishi mumkin. 
Yosh iqtidorli voleybolchilarni tayyorlashda quyidagi turdosh harakatli 
o‘yinlardan foydalanishni mashg‘ulotlarda foydalanishni tavsiya etamiz. 
1. Valeybolchilar estafetasi 
2. Valeybolchilar estafetasi 
3. To‘pni yerga tushirma 
4. To‘pni faytarish 
5. Aylanachalardan sakrash 
6. Qarama – qarshi sakrab yugurish estafetasi 
7. To‘pni boshdan oshirib uzatish 
8. Qo‘shaloq to‘p 
9. Uch variantli to‘p 

---

10 
10. Qarmoqcha
11. Chopib o‘tuvchini himoyalash. 
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki jismoniy sifatlarni, maxsus texnik 
malakalarni takomillashtirishda qo‘llaniladigan jismoniy mashqlar ko‘pincha 
bolalar organizmiga keskinroq va “chuqurroq” ta’sir qilishi mumkin, natijada 
charchash holati yuzaga keladi. Bu borada xalq o‘yinlari va umuman harakatli
o‘yinlar bolalarni charchashdan chalg‘ituvchi tarbiyaviy va ijtimoiy mazmunga 
ega bo‘lgani uchun organizmga ancha yengilroq ta’sir etadi. Shunday ekan, bu 
o‘yinlar tanlab olgan sport turiga xos maxsus malakalarni takomillashtirishda juda 
qo‘l keladi. 
Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda esa, ayniqsa yosh bolalarda o‘zbek xalq 
o‘yinlarini ahamiyati cheksizdir. Chunki standart mazmunli jismoniy mashqlarni 
qayta-qayta bajarish bola organizmnida tezda toliqish holatlarini vujudga
keltiradi. Bu holat bolani ruhiyatiga ta’sir etishi natijasida ro‘yotga keladi. 
Milliy harakatli o‘yinlarni mashg‘ulotlar davomida qo‘llash bolalarda qiziqish 
uyg‘otadi, ularning kayfiyati va boshqa ruhiy sifatlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ushbu holatlar esa organizmda charchash asoratlarini ertaroq vujudga kelishiga 
yo‘l qo‘ymaydi, zo‘riqish holatlarini oldini oladi.