Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

12.4-rasm. Portlandsement, o‘rtacha yiriklikdagi qum va shag‘al 
asosidagi og‘ir betonning suv sarfi 
a)
harakatchan
qorishmalar;
b)
bikr qorishmalar;
shag‘al 
fraksiyalarining eng yirigi; 1-70 mm; 2-40 mm; 3-20 mm; 4-10 mm. 
Sement, suv, mayda to‘ldirgichlardan tashkil topgan sementli qorishma 
yirik to‘ldirgichlarning oraliq bo‘shlig‘ini to‘ldiradi. Ammo bu jarayon ideal 
ravishda bo‘lmay, yirik to‘ldirgich donalarining bir-biridan qochishiga olib keladi. 
Odatda donalarning bir-biridan qochishi koeffitsienti bilan belgilangan bo‘lib, 
doimo 1 dan katta bo‘ladi. Harakatchan beton qorishmalarida yirik to‘ldirgich 
donalari bikr qorishmalarga nisbatan kamroq bir-biridan qochadi va koeffitsienti 
mutanosib ravishda bikr betonlarda minimumga intiladi.
Oddiy og‘ir beton qorishmasining namunaviy strukturasi 12.5-rasmda 
keltirilgan.
С
ув
са
рф
и С
, к
г
м
3
С
ув
са
рф
и
С
, 
кг
м 
3
Бикрлик Ж, с

---

12.5-rasm. Beton qorishmasi strukturasi 
a) bikr; b) harakatchan. 
Yirik to‘ldirgich donalarining bir-biridan qochish koeffitsienti bikr 
qorishmalarda 1,05-1,15 va harakatchan qorishmalarda 1,2-1,5 ga teng bo‘ladi. 
Yirik to‘ldirgich donalarini bir-biridan qochishi haddan ziyod bo‘lsa, sement 
qorishmasi sarfi ko‘payadi, betonning fizik-mexanik va deformativ xususiyatlari 
yomonlashadi.
Beton qorishmasi harakatchanligini sement va suv sarfini oshirish hisobiga 
ko‘paytirish betonning zichligi va mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
SHuning uchun beton qorishmasining harakatchanligini oshirish maqsadida uning 
tarkibiga turli plastifikatorlar kiritish mumkin.
Beton qorishmasini plastifikatsiyalash uchun tarkibiga kimyoviy moddalar-
gidrofillashtiruvchi (lignosulfonatlar), gidrofoblashtiruvchi (milonaft, asidol va 
boshqalar), difil, ya’ni ham gidrofoblik ham gidrofillik xususiyatlari beruvchi 
sintetik yog‘li kislotalar, mikroko‘pik hosil qiluvchi (ishqoriy yog‘och peki) va 
boshqa kompleks qo‘shimchalar qo‘shish tavsiya etiladi.
Hozirgi kunda beton qorishmasini plastifikatsiyalash maqsadida o‘ta 
samarali superplastifikatorlar quyidagi polimerlar asosida tayyorlanadi: melamin 
smolasi hosilasi yoki naftalin sulfokislotalar (S3); lignosulfonatlar va kaprolaktam 
chiqindilari asosidagi moddalar va boshqalar. Superplastifikatorlar beton 
qorishmasiga 0,15-1,2 % sement miqdoriga nisbatan qorishma tayyorlanayotgan 
jarayonda qo‘shiladi.
Beton qorishmasi tarkibiga plastifikatorlar qo‘shish uni tayyorlash 
texnologiyasini 
va 
qorishmani 
qoliplarga 
joylashtirishni 
osonlashtiradi. 
Plastifikatorlarning beton qorishmasidagi ta’sir kuchi 1-1,5 soat saqlanadi.
Beton qorishmasidagi ishqoriy muhitda plastifikatorlar beton uchun 
zararsiz moddalarga aylanadi va keyinchalik undan tayyorlangan buyum va 
konstruksiyalarning ekspluatatsion xususiyatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, beton tarkibiga kiritilgan gidrofob va difil 
plastifikatorlarning gidrofob effekti, ya’ni o‘ziga suvni yuqtirmaslik xususiyati, 

---

uzoq yillar saqlanar ekan. Odatda bunday betonlar atmosfera muhitiga va sovuqqa 
chidamli bo‘ladi.
Superplastifikatorlar qo‘shilgan beton qorishmalarini betonnasoslar va 
quvurli transport vositasida uzatish va qoliplarga zichlashtirish usullarini 
qo‘llamasdan, quyma usulda qoliplash mumkin.
Bundan tashqari beton qorishmasini plastifikatsiyalash suv-sement 
nisbatini kamaytirish, natijada betonning zichligi va mustahkamligini oshishiga 
olib keladi. Hozirgi kunda beton qorishmasini plastifikatsiyalash va suv ushlashlik 
hossasini yaxshilash maqsadida gelpolimerlar (gidrosorslar) qo‘shilmoqda. 1 g 
gelpolimerlar 50-100, hatto 1000 ml suvni o‘ziga vaqtincha bog‘lay oladi. Suvga 
to‘yingan gelpolimer bir necha kun davomida suvning bir qismini yo‘qotadi. 
Suvning qolgan qismi esa, vaqt o‘tishi bilan sement gidrotatsiyasi jarayonini suv 
bilan ta’minlaydigan ichki mikro suv “havzalari” vazifasini o‘taydi.
Beton qorishmasi tayyorlanganda, dastlabki soatlarda (kunlarda) suvni 
yo‘qotishni oldini olish tadbiri betondan tayyorlangan beton va temirbeton 
konstruksiyalarda yoriqlar paydo bo‘lishini, mustahkamlikni pasayishini keskin 
kamaytiradi.
Nazariy savollar 
1. 
Betonning kompozitsion strukturasini tushuntirib bering.
2. 
Betonlarni klassifikatsiyalab bering.
3. 
Beton to‘ldirgichlariga qo‘yiladigan texnik talablarni aytib bering.
4. 
Betonning qulay joylanuvchanligi bo‘yicha klassifikatsiyasini tushuntirib bering.
5. 
Betonning asosiy xossalarini aytib bering.
6. 
Beton qorishmasini tayyorlash texnologiyasi asosiy jixatlarini tushuntirib bering.
7. 
Beton qorishmasini qanday zichlashtirish usullarini bilasiz?
8. 
Beton qotishini ta’minlash usullari qanday?
9. 
Quruq issiq iqlim sharoitida beton quyish texnologiyasi jixatlarini aytib bering.
10. 
Qishda beton quyish texnologiyasida qanday omillarga ahamiyat beriladi?
11. 
Engil betonlarning klassifikatsiyalab bering.
12. 
Engil betonlarning asosiy xossalarini gapirib bering.
13. 
YAcheykali betonlarning qanday turlarini bilasiz.
14. 
Betonning maxsus turlarini va ularning qaerda ishlatilishini tushuntirib bering.