KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Balanin’ tuwiliwi.

Jerdin’ sho’giwi (opolzen).

13. 
    
    Materiya ha’m ha’reket arasindag’t baylanisti ko’rsetkenimizde, ha’reketti materiyamn’ atributi dep alip qaraymiz. Ne ushin ha’reket materiyamn’ en’ uhwmaliq atributi retinde alip qaraladi? Atribut ha’m qa’siyet arasindag’i pariqti ko’rsetin’.
    
14. 
    
    «Ha’reketti mexanikaliq tu’siniw» ha’m «ha’reketti metafizikaliq tu’siniw» tu’sinikleri bir biri menen qanday qatnasta?
    
15. 
    
    Waqittin’ qaytalanbawshiliq faktinen qanday a’hmiyelli sotsialhq ha’m siyasiy na’tiyjeler kelip shig’adi? Eger waqit qaytalanbaytug’in bolsa,onda qa’legen qa’teshilik, qa’legcn naduris is-ha’reket du’zetilmeydi ha’m keshirilmeydi dep tastiyiqlawg’a bola ma?
    

FiLOSOFIYADA SANA PROBLEMASI §1. Sanamn’ payda boliwi ha’m tiykarg’i inazinuni
Bolmis problemasm izertlegenimizde, bizler sanam bolmisqa iye qubilis, realliq sipatinda alip qaradiq, bolmistin’ o’zgesheligin ha’m onin’ ha’r qiyli formalarin bo’lip ko’rsettik.Endi bizler bul paragrafta sanamn’ ta’biyatina, onin’ mazmumna ha’m tiykarg’i belgilerine toqtap o’temiz.
Ilimde sana problemasi ko’plegen diskussiyalardi payda etip turg’an ko’p qirli problemalardin’ biri. Bunin’ sebebi tikkeleysanaproblemasimn’ ta’biya- timn’ seziwler ja’rdeminde qabil etiletug’in obektivlik realliqtin’ mazmumna sa’ykes kelmewi menen baylamsli. Sanag’a ken’islik xarakteristikalann qollamwg’a bolmaydi, om o’lshep, qanday da bir sanliq ko’rsetkishte belgilep, sezip yamasa baqlap tu’sindire almaymiz, ol fizikahq obektlerge qollamlatug’in massa, energiya, formag’a iye emes.
Sanamn’ barlig’i bizde hesh qanday gu’man sezimin payda etpeydi, biraq onm’ o’mir su’riwi amq (tikkeley) tu’rde emes, al qiya tu’rinde - til ha’m adamlardin’ a’meliy iskerliginde o’z ko’rinisin tabadi. Sol sebepli bul ko’rse- tilgen adam bolmisimn’ tiykarlann u’yrenbey turip, biz sanamn’ mazmumn asha almaymiz. Bunday analizge sanamn’ biologiyaliq aspekti de boysinadi, sebebi onin’ o’mir su’riwi tikkeley adamnin’ bas miyinin’ iskerligi menen baylamsli. Usig’an tiykarlang’an halda sanamn’ ta’biyatin filosofiyadan basqa ko’plegen ilimler, misali fiziologiya, psixologiya, sotsiologiya, kibernetika ha’m t.b.izertleydi. Biraq bul ko’terilip atmlg’an problemanin’ quramali boliwina baylamsli sanam filosofiyaliq jaqtan analizlew basqa ilimler ushm teren’ metodologiyaliq a’hmiyetke iye (o’z gezeginde filosofiya amq ilimlerdin’ bergen na’tiyjclerine de tiykarlanadi).Solay etip,sanamn’ ta’biyati haqqmdag’i pikirler filosofiyamn’ payda boliw tariyxi menen baylamsli. Erteden baslap-aq, adamlar tu’sinilgen ha'm tu'sinilmegennin’, materialliq ha’m idealliqtin’ parqin bilmey- aq qorshag’an ortaliqta bolip atirg’an o’zgerisler ha’m o’zlerinin’ ishki du’nyasi menen baylamsli jumbaqlar haqqinda oylamp baslaydi. Bunday oylar olardi jan, ruwx haqqmdag’i pikirleige alip keldi. Misali, a’yyemgi da’wirde-aq, animizm, yag’niy jannin’, ruwxtm’, adamlardin’, haywanlardin’, prcdmctlerdin’, qubilislardin’ o’mirine ta’siretiwi haqqindag’i isenim payda boldi ha’m usinday ko’zqarasta sa’wlelengen du’nya haqqindag’i pikirler keyin ala ha’r qiyli dinlerdin’ tiykarm quradi.
En’ birinshi jan haqqindag’i ko’zqaraslar du’nyanin’ tiykarinda turg’an qanday da bir en’ birinshi baslamalarg’a (hawa, ot, atoinlardin’ qozg’alisi h.t.b.) sa’ykes keldi ha’m olar insang’a tiyisli emes edi. Yag’niy ol adamnin’
ta'biyati menen, olardin' individuallig’i menen barabar alip qaralmadi. Bunday pikirlew Sokratqa shekemgi filosofiyag’a ta’n boldi, sebebi og’an shekem idealhq tu’sinigi o’z betinshe izertlenilmedi dep aytsaq ta boladi. Bul ko’rsetpe pifagorslularg’a da, Geraklit, Empedokl ha’m Demokritlerge de tiyisli boldi. Misah, Geraklit otti en’ dana, joqarg’i tiykar retinde ahp qaradi, al suwdi bolsa en’ to'mengi baslama retinde qaray otirip, jannin’ ot yamasa ig’alhhq penen tolatug’inhg’in aytti. Egerde janda ot ko’p bolsa, onda ol «qurg’aq» bolg’anhg’i sebepli en’ jaqsi ha’m danaliq qa’siyetke iye boladi. Jan lg’allamw tiykarmda ha’lsirey baslaydi, sol sebepli ol suwlamp o’mir su’riwin toqtatadi. Usig’an baylanisii, Geraklittin’ pikirinshe, jannm’ lawlap ku’shli jamwi ushin adamlar ha’mme waqitta intensiv tu’rindegi ruwxiy ha’m aktiv aqilh o’mirge umtilip jasawi tiyis. O’z na’wbetinde jekke adamlardin’ janlari du’nyanm’ en’ birinshi tiykari bolg’an ha’m olardi basqaratug’in logos penen, yag’niy du’nyahq aqil oti menen baylanisii boladi.
Sokrat ha’m onnan keyin Platon materialliq qubilislar ha’m idealhq arasindag’i pariqti ko’rsetedi. Platondi evropahq filosofiyada en’ birinshi ret idealhq baslamam (negizdi) materialhqtin’ tiykanna qoyg’an filosof dep ahp qarawg’a boladi. Keyin ala filosofiyada idealhqti tu’sindiriwshi ha’r qiyli usillar payda boladi, biraq olardin’ ha’mmesine ta’n uhwmahq retinde idealliqtm’ zathqqa qarsi qoyiliwi ahp qaraladi. Platonnm’ pikirinshe, jekke adamnin’ sanasi og’an sa’ykes keletug’in jannm’ tipi menen belgilenedi.O’z gezeginde jan o’lmeytug’in, ma’n’gijasaytug’m xarakterge iye bolip, birdcneden ekinshi denege ko’ship-qomp otiradi (dene «zindan» xizmetin atqaradi).Jan denelerdin’ tuwihwina shekem ha’m olaro’lgennen keyin ma’n’gijasaytug’m ideyalardin’ arasinda bolip, olardi baqlaydi ha’m biliwge bag’dar aladi. Platon psixikahq qubihslardi seziwler du’nyasina (sezim ha’m qabil etiw) ha’m intellektke bo’ledi. intellekt o’z gezeginde «aqil» (um) ha’m «oyg’a» (rassudok) bo’linedi. Bui jerde aqil taza ideyalar menen isles bolg’anhg’i sebepli oyg’a sahstirg’anda joqan da’rejedegi qubihsti beredi. Sebebi oy (rassudok) oylawdin’ formal usillan menen baylanisii.
A’yyemgi grek filosoflannin’ sana haqqmdag’i filosofiyaliq pikirlerinin’ belgili bir juwmag’i retinde Aristoteldin’ «Jan haqqmda» degen traktatin ahp qarasaq boladi. Bul jerde jan denenin’ tiykan, onm’ sho’lkemlestiriwshi printsipi bolg’ani menen aqildin' ishki aktivliginin’ ko’rinisin bermeydi.ol tek kosmosliq o’mirdin’ uliwma mzamlanna bag’inadi.
Oita a’sirlerdegi evropahq filosofiya dinnin’ xizmetkerine aylamp sana haqqmdag’i problemani basqasha da’rejege ko’terip,oni tu’siniwdi tikkeley du’nyanm u’stinlik baslamasi bolg’an quday menen baylamsta alip qaraydi. Bul qudayliq baslama ma’n’gi jasaydi, du’nyani jaratqan tiykar bolip, somn’ menen birge adamdi da jam menen birgejoqtan jaratqan. Sol sebepli adamnin’ aqili belgili bir da’rejede aktivlikke iye boliwma qaramastan qudayliq aqildin’ tek g’ana bir «jiltirag’an» ko’rinisi, omn’ bir bo'lekshesi retinde alip qaraladi. O’z gezeginde adamnin’ aqilimn’ aktivliligi de, yag’niy omn’ o’zin biliwi, o’zin analizlewi menen baylanisli xizmeti de qudaydi biliwge ha’m omn’ menen qatnasta boliwg’a bag’darlang’an. Orta a’sirlerde sanam bunday obektivlik tiykarda tu’siniw menen bir qatarda om «oylaytug’in materiyadan» keltirip slng’anwshi ko’zqaraslar da boldi.Bunday ko’zqaraslardi arab tilindegi tilosofiyadag’i oyshillardin’ — ibn Sinanin’, Averroestin’ ha’m arab filosofiya- simn’ ta’sirin o’zlerinde sa’wlelendirgen ayirim evropaliq filosoflardin’ (Duns Skot, S.Brabanskiy) pikirlerinde ko’riwge boladi.
Sana haqqindag’i pikirler Jan’a zaman da’wirinde de o’zinin’ ha’r ta’repleme rawajlaniwin dawam etti. Misali, R.Dekart sanam oylaw menen barabar alip qarap, om «psixikaliq» degen uliwmahq tu’sinikten bo’lip ko’rsetedi. 01 g’a’rezsiz, o’z betinshe jasaytug’in, oylaytug’in substantsiya retinde alip qarahp,o’zi menen bir ta’rtipte jaylasqan oylawg’a iye emes,dawamlihqqa iye materialliq substantsiyag’a qarsi qoyiladi. Bunday dualizm dep atalatug’in filosofiyaliq ko’zqaras keyin ala sanamn’ ta’biyatin tu’sindiriwshi bir birine qarsi bolg’an eki usildin’ qa’li plesiw tiykanna aylanadi.Bul usildin’ birinshisi Gobbstan baslamp, ha’r qiyli materialistlik ko’rinislerge iye bolip, tiykannan psixikaliqti fizikaliqqa, idealhqti, ruwxiyhqti materialliqqa uyistinw (svedenie) menen xarakterlenedi. Ekinshi usil idealistlik ko’zqaras (subektivlik - Berkli, Yum, Fixte, Max h.t.b., obektivlik—Platon, Foma Akvinskiy, Gegel) menen baylanisli bolip, materialliq ha’m fizikaliqti ekinshi da’rejeli retinde alip qaraydi, yag’niy olardi idealliqtm’, ruwxiyhqtm’, psixikaliqtm’ tuwindisi tu’rinde tu’sindiredi. Bul eki usil nemets klassikahq filosofiyasinda intensiv tu’rde izertleniledi. Misali ushin, Gegel individualliq sanam ha’mme na’rsenin’ rawajlamw tiykan retinde alip qaralatug’in absolyutlik ideyanm’ tamamlang’an formalanmn’ biri retinde tu’sindiredi. Sana aktiv, tariyxiy jaqtan belgilengen baslama bolip, omn’ sho’lkemlesiwinin’ ha’r qiyli da’rejeleri’ seziwlik ha’m logikaliq,individualliq ha’m ja’miyetlikh.t.b.bo’lip ko’rsetiledi.
Byuxner, Foxt, Moleshott siyaqli filosoflar sanam «turpayi materializm» ta’repinen analizlep, om tikkeley materialliq protses sipatinda tu’sindirdi. Al sanamn' mazmunin bolsa adamnin’ aziq-awqathq o’nimlerinin’ ximiyaliq qurami (sostavi) menen baylamstirdi.Olardin' pikirinshe,bawir o’tti bo’lip slug’arg’anday,adamnin’ miyi de oydi bo’lip shig’aradi. Keyingi waqitlan ta’biyat ilimlerinin’ rawajlamwi, neyrofiziologiya, biologiya, eksperimentalliq psixologiya tarawlanndag’i jetiskenlikler sanamn’ ta’biyati haqqindag’i bizlerdin’ ko’zqaraslanmizdin’ ken’eyiwine alip keldi. Jasalma intellektti jaratiw boyinsha alip banlip atirg’an izertlew jumislan, «informatsiyaliq janhwdin’» ha’m kompyuterlik revolyutsiyamn’ basqa da na’tiyjeleri adam sanasmin’ printsipial mu’mkinshilikleri ha’m tiykan haqqindag’i sorawdi qayta ko’terip shig’ardi. Bulardin’ ha’mmesi sana problemasin sheshiwge bag’darlang’an biri birin biykarlaytug’in ko’zqaraslardin’ ha’m filosofiyaliq izertlew usillannin" saninin’ artiwina ahp keldi. Bulardin’ sebebin berilgen qubilistin’ quramali boliwi menen baylamstinwg'a boladi, o’ytkeni quramahhq a'meliy jaqtan ta’biyiy ilimlerdin’jetiskenliklerin o’zine iykemlestirip qollamwshi ha’r qiyli ko’zqaraslar ushm aziqlandinwshi tiykarbola aladi. Usig’an baylamsli ha’zirgi zaman filosofiyasinda sanamn’ ta'biyatin tu’sindiriwshi u’lken a’hmiyetke iye bolg’an ha’r qiyli kontseptsiyalar payda boldi. Misali, bul kontseptsiyalarda sana «adamnin’ o’zinin’ oylan ha’m is-ha’reketi ushin toliq juwap bere alatug’in jag’dayi» retinde de, adamnin’ qorshag’an sirtqi ortaliq penen baylanis funktsiyasi retinde de tu’sindiriledi, al ayinmlannda sanag’a uhwma qatan’ tu’rdegi aniqlamam beriwge bolmaytug’inlig’i yamasa om tu’siniwge bolmaytug’in a’jayibat retinde de ahp qaraw da’lillenedi. Bunday ko’zqaraslar ha’zirgi zaman filosofiyasinda irratsionalhq bag’darlardin’ payda bohwina ahp keldi. Neofreydizmnin’ ko’rnekli wa’killerinin’ biri bolg’an K.Yungtin’ pikirinshe,sanam ilimiy usillar ja’rdeminde uliwma bilip bolmaydi,sol sebepli og’an amqlama beriwden bas tartip, om tek g’ana su’wretler, metaforalar ja’rdeminde tu’sindiriw menen shekleniw kerek. Ekzistentsializm, o’mir filosofiyasi, neopozitivizm siyaqli filosofiyaliq ag’imlarda sanani tu’sindiriwi boymsha irratsionalistlik xarakterge iye.
irratsionalizmge qarsi sanani tu’sindiriwshi bag’dar retinde materialistlik ko’zqarasti alip qarawg’a boladi.Bul usil sanamn’ materiyanin’ o’zinen kelip shig’iwin tu’sindirip, onin’ ta’biyattan, waqittan, materiailiqtan tisqanda payda boliwin biykarlaydi. Berilgen pikirlerdi tu’sindiriw ushm bul usilda ken’ tu’rde ilimiy ha’m a’meliy jetiskenlikler qollaniladi. Biraq ha’mme waqitta bul bag’darg’a «qalay qatip qalg’an (kosnaya) materiyadan sezetug’in, oylaytug’in materiya payda boladi?» ha’m «Onin’ xarakterli o’zgeshelikleri qanday?» degen quramali ma’seleni sheshiwge tuwra keldi.
Solay etip, ha’zirgi zaman ilimi sanani adam miyinin’ iskerliginin’ protsesi, onin’ funktsiyasi retinde ahp qaraydi ha’m o’zinin’ miyden biyg’a’rez o’mir su’re almaytug’inlig’in ko’rsetedi. Adam miyinde 100 mlrd. tan aslam nerv kletkalan u’zliksiz jumis isleydi, olardin’ ha’r biri o’z gezeginde informatsiya ha'm signallar menen tag’i da 10 000 basqa kletkalar menen almasadi. Adam miyi denenin’ massastnm’ 2-3% qurawina qaramastan organizm ta’repinen awqattan ahnatug’in barliq energiyanin’ 20% qollanadi. Miydin’ bul ko’rsetilgen iskerliginin’ o’zgesheliklerin arnawli ilimler izertleydi, al filosofiya bolsa bul ilimlerdin’ bergen mag’hwmatlarin diqqatqa ahp, sanamn’ genezislik ha’m kelip shig’iwjag’daylanna tiykarlang’an halda onin’ ta’biyati menen baylamsli sorawlarg’a juwap beriwdi basshiliqqa aladi. Sanamn’janli zattin’ evolyutsiyahq rawajlamwinm’ na'tiyjesi ekenligin ko’plegen faktler ko’rsetedi. Misali, bas miyine iye joqan da’rejeli sho’lkemlesken organizmJerde «sur zattin’» (seroe veshestvo) parametrlerinin’ joqanraq boliwin alip qarasaq boladi. Adam miyi o’zinin’ ko’lemi jag’inan eki ese, al awirlig’i jag’man to'rt esc maymildin’ miyincn u'lken.Ko'pshilikilimpazlar usi ko’rsetilgen’ printsipial ayirmashiliq adamnin’ ha’m maymildin’ real ha’m potentsial mu’mkinshiliklcrinin’ parqin tu’sindiredi dep alip qaraydi. Bul ko’zqaraslardin’ da’lilleniwi Sh. Darvinnin’ evolyutsiyahq teoriyasmin’ tiykarg’i printsi plerine negizlenedi ha’m bul teoriya ilimiy ja’ma’a’ttc ko’pshilik ta’repinen basqa kontseptsiyalarg’a salistirilg’anda jetkilikJirek da’rejede islep shig’ihwi ha’m tastiyiqlaniwi menen moymlanadi.
Ta’biyiy-iiimiy jaqtan jan’a mag’hwmatlardm’ aliniwi obektivlik tu’rde sananin’ ta’biyatm tu’sindiriwshi materialistlik izertlew usilinm’ ku’sheyiwine ahp kelmekte. Biraqta bul usilg’a bag’darlang’an filosoflardin’ arasinda da ko’rsetilgen quramah protses haqqmdag’i pikirler birlikke iye emes. Misali, 1950-jillardin' aqirmda AQSh-ta ha’m Avstraliyada «ilimiy materializm» dep atalg’an bag’dar payda bolip, olar «turpayi materializm» bag’darimn’ da’stu’rlerin dawam etip,tiykarman ruwxiy qubihslardi miydin’ fizikahq hallari menen barabar ahp qaraydi (R.Rorti, G.Feygl, D.Armstrong h.b.). 1970- jillan AQShta ha’m Kanadada «emerdjentlik materializm» (anglishan so’zi — emerge—payda boliw,kelip shig’iw degendi an’latadi) dep atalg’an tag’1 da bir filosofiyaliq bag’dar payda bolip, onin’ tiykarg’i wa’killcri—M. Bunge, Dj.Margolis h.b. individualhq psixikanm’ ha’m sananin’ evolyutsiyahq jaqtan kelip shig’iw ideyasina tiykarlang’an halda psixikahq qubihslardi fizikahq qubihslar menen barabar tu’sindiriwge qarsi shig’adi. Bul teoriyalardin’ ishinde sana problemasi haqqindag’i ha’zirgi zaman ta’biyattamw ilimlerinin’ jetiskenliklerin jeterli da’rejede sa’wlelendiretug’in, en’ joqan da’rejede izertlenilgcn filosofiya tarawindag’i kontseptsiya materialistlik mektep penen baylamstinladi. Sananin’ ta’biyiy jol menen jansiz materiyadan payda bolg’an janli materiyamn’ evolyutsiyahq rawajlaniwinm’ tek g’ana na’tiyjesi ekenligin tu’sindiriw ushin, sananin’ ta’biyatm izertlewshi en’ baslang’ish ha’m negizgi tiykar retinde sa’wleleniw teoriyasi ahp qaraladi.