Koinotning qurilish ashyolari

XI-BOB: ALYUMINIY – OSHXONA ELEMENTI 
Davriy jadvaldagi barcha kimyoviy 
elementlarni 
ikkita 
noteng 
guruhlarga 
ajratiladi. Birinchi guruh – 80 ta elementni o‘z 
ichiga olgan metallar, hamda qolganlari 
metallmaslardir. 
O‘ylaymanki, 
metallar 
qanday ko‘rinishga ega ekanligini va ularning 
asosiy xossalarini sizga qayta eslatishga hojat 
yo‘q.
Agar metallga ishlov berib, uni 
sayqallansa, odatda metall yaltirab, tovlanib, 
jilvalanadigan tusga kiradi.
Metallmas moddalar esa, aksariyat 
hollarda yoki rangsiz, yoki, oq va shunga 
o‘xshash bir xil yaxlit rangga ega bo‘ladi. 
Masalan, sap-sariq oltingugurtni yodga oling.
Metallar issiqlik va elektr tokini o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘ladi. Metallarning bu 
xossasiga ko‘ra, ularni shuningdek o‘tkazgich deb ham yuritiladi. Bu degani, issiqlik va elektr 
tokini, metallar orqali osonlik bilan o‘tkazish va uzatish mumkin deganidir. Yaxshi bilasizki, 
elektr simlari faqat metallardan tayyorlanadi. Avtomobillardagi va uylardagi isitish 
pechlarining radiatorlari ham metalldan yasalgan bo‘ladi.
Metallmaslar esa aksincha, dielektrik bo‘ladi. Ya'ni, metallmaslar orqali issiqlik va 
elektr toki yoki, umuman o‘tmaydi, yoki, o‘tsa ham juda yomon (katta yo‘qotishlar bilan) 
o‘tadi.
Metallarning eng muhim sifatlaridan biri, ularga ishlov berish mumkinligi, 
bolg‘alanuvchanligi, egiluvchanligi hisoblanadi. Bu xossasiga ko‘ra, istalgan metallga shakl 
berib, uni yupqa tunuka (list) ko‘rinishiga keltirish mumkin. Shuningdek, metallar 
qovushqoqlik xossasiga ham ega bo‘lib, ya'ni, ulardan sim va tolalar tayyorlash mumkin. 
Metallmaslardan esa aytaylik tunuka, yoki, tola olishning imkoni juda-juda qiyin va bu 
jarayonni tasavvur qilish ham mushkul. Birinchi zarbaning o‘ziyoq, metallmaslardan 
tayyorlangan tunukani yana kukunga aylantirib yuboradi. Metallarning egiluvchanlik xossasi 
esa, ularni buklash, egish, qayrish, xullas, har ko‘yga solishga imkon beradi. Lo‘ndasini 
aytganda, metallarning turmushda va texnikada odamzotga qo‘l keladigan xossalari bisyor. 
Shunga ko‘ra, insoniyat uchun, metallarning ahamiyati benazirdir.
Kimyogar mutaxassislar esa, metallar va metallmaslarni, ularga biriktirilgan lotin 
tilidagi xalqaro ilmiy nomi orqali ham farqlaydilar. Albatta, jahon xalqlarining har birida, 
muayyan metallarning mahalliy tildagi muqim o‘rnashib qolgan nomi ham bor. Lekin, 
kimyoda elementlarning lotin tilidagi ilmiy nomi asosiy o‘rin tutadi. Shunga ko‘ra, kimyoviy 

---

88 
elementlarning metallar guruhiga mansablarining nomlari, lotin tilida asosan «-um» bilan 
yakunlanadi. Metallmaslarniki esa, «-n» bilan tugallanadi.
Ushbu kitobda, shu choqqacha men hikoya qilishga ulgurgan elementlarning nomlariga 
e’tibor qarating. Ulardan o‘n ikkitasi metallmaslardir: gidrogen (vodorod); oksigen (kislorod); 
nitrogen (azot); gelium (geliy); neon, argon, kripton, ksenon, karbon (uglerod); silikon 
(kremniy); xlorin (xlor); fluorin (ftor); bromin (brom); yodin (yod); sulfur (oltingugurt); selen, 
tellurium (tellur); fosforus (fosfor), hamda, arsenikum (mishyak). Ko‘rib turganingizdek, 
ulardan 13 tasining nomi «-n» bilan yakunlanmoqda. Qolgan oltitadan fosforus (fosfor), sulfur 
(oltingugurt) va arsenik (mishyak) elementlarining nomlari, lotin tilida ham, zamonaviy 
nomlash qoidalari amalga kiritilishidan avval shakllangan va kimyogar mutaxassislar orasida 
muqim o‘rnashib qolib bo‘lgan.
Geliy esa, o‘z nomini olgan payda u haqida spektral chizig‘idan boshqa hech narsa 
ma’lum emasdi. Kimyogar Lokyer geliyni metall bo‘lsa kerak deb gumon qilgani uchun, unga 
shunday, ya'ni, «-um» bilan yakunlanadigan lotincha nom birikib qolgan. Agar, uni «gelion» 
deb nomlanganda to‘g‘riroq bo‘lar edi. Lekin, gelium atamasi ham allaqachon ilmiy 
adabiyotlarda mustahkam o‘rnashib qolib bo‘lgan va uni endi o‘zgartirishga juda kech. Bu 
faqat chigalliklar keltirib chiqaradi xolos va hech qanday amaliy naf keltirmaydi. 
Metallmaslardan bo‘lgan faqat ikki element – selen va tellurning lotincha nomlari, metallarniki 
singari «-um» bilan yakunlanadi. Buning boisi shundaki, ushbu ikki elementning ma’lum bir 
allotropik shakllari, ayrim hollarda o‘zini xuddi metallar singari namoyon qiladi va ushbu 
chalg‘ituvchi xossalari tufayli, ular metallar singari lotincha ilmiy nomga ega bo‘lib qolgan.
Davriy jadvalni yaxshi o‘zlashtirgan odam, metallmaslarning jadvalda bir tarafga 
to‘planib olishganiga albatta e’tibor qaratadi. Ular jadvalning yuqori-o‘ng burchagini makon 
tutishgan.
Kitobning bundan keyingi matnida hikoya qilinadigan kimyoviy elementlardan faqat 3 
tasi metallmaslar bo‘lib, ular haqida ham eng oxirida gaplashamiz. Demak, quyida hikoya 
qilinadigan elementning qolgan barchasi metallar guruhiga mansub bo‘lib, men so‘zimni ular 
ichida yerda eng keng tarqalgani haqidagi suhbatdan boshlayman.
Yer qobig‘ida eng keng tarqalgan metall – alyuminiydir. U shuningdek, eng ko‘p 
uchraydigan kimyoviy elementlar ichida ham uchinchi o‘rinda turadi. Alyuminiydan ko‘ra 
ko‘proq uchratish mumkin bo‘lgan kimyoviy elementlar bu – kislorod va kremniy bo‘lib, ular 
metallmaslar turkumiga mansubdirlar. Foiz hisobida oladigan bo‘lsak, yer qobig‘ining 7% dan 
ziyodrog‘ini aynan alyuminiy tashkil qiladi. Alyuminiy ko‘pincha tuproq tarkibidagi 
alyumosilikatlar ko‘rinishida tarqalgan bo‘ladi.
Alyumosilikatlar – alyuminiy, kislorod va kremniyning yana bir, yoki ikkita boshqa 
element bilan birikmasi hisoblanadi. Qizil rangli qimmatbaho toshlar – granatlar ham 
alyumosilikatlarning bir turi hisoblanadi.
Yer yuzida eng ko‘p tarqalgan tosh jinslardan biri – granitdir. Odatda ulkan granit 
jinslari, yana bir boshqa tosh jinslardan bo‘lmish – bazalt qatlamlari ostida joylashadi.

---

89 
Bazalt ham, granit ham vulqon jinslari hisoblanadi. Ya'ni, ular yuqori harorat va bosim 
ostidagi sharoitlarda, yerning juda chuqur qa’rida shakllangan bo‘ladi. Yer qa’rida yuqori 
haroratda erigan holda mavjud bo‘ladigan jinslar magma deb nomlanadi. Vulqonlar orqali 
shiddat bilan otilib chiqadigan magmani esa, lava deb ataladi. O‘ta qaynoq haroratda otilib 
chiqib, tez sovishi natijasida shishasiman massa hosil qilib qotadigan jinslarni obsidian deb 
yuritiladi. Obsidianning an’anaviy nomi esa – vulqon shishasi bo‘lib, haqiqatan ham, tashqi 
ko‘rinishida shishaga juda o‘xshaydi. Ichida turli gazlarning pufakchalari qolib ketganligi 
sababli g‘ovak massaga aylanib qotgan lava esa, yengilligi sababli suvda cho‘kmay, qalqib 
yuradi va uni pemza deb nomlanadi.
Granit asosan uch xil moddadan: kvarts, dala shpati va slyudadan tarkib topgan bo‘ladi. 
Kvarts bu – kremniyning dioksididir (SiO
2
). Dala shpati va slyuda esa – alyumosilikatlarning 
shakllaridan sanalishadi.
Dala shpatining bir turi – to‘q ko‘k rangli mineral lazurit (
Na
6
Ca
2
(AlSiO
4
)
6
(SO
4
,S,Cl)
2
) 
bo‘lib, kamyob minerallar sirasiga kiradi va yarim qimmatbaho tosh sanaladi. Mutaxassislar 
lazuritni sun’iy yo‘l bilan olishni ham o‘rganib olishgan bo‘lib, bunday sun’iy lazurit