Koinotning qurilish ashyolari

gidratatsion suv deb yuritiladi. Oddiy qizdirish orqali, gidratatsion suv tarkibidagi suvni 
osonlik bilan chiqarib tashlash mumkin. Natijada, misning gidratlangan sulfati qoladi. Bu 
moddaning rangi esa, to‘q ko‘k tusda bo‘ladi.
Gidratlash orqali, mis sulfatga o‘xshash boshqa ko‘plab tuzlarning ham xossalarini 
o‘zgartirish mumkin. Gidratatsion suv chiqarib tashlanishi bilan, bunday tuzlarning molekulasi 
suvsizlanib qoladi. Suvzislangan tuzlarning aksariyati kristallar hosil qilmaydi. Aksincha, 
gidratlangan tuzlar esa, ajoyib kristallar hosil qiladi. Mis sulfat bilan ham aynan shu narsa sodir 
bo‘ladi. Shu sababli, gidratatsion suvni, kimyogarlar kristallovchi suv ham deb yuritishadi.
Mis sulfatning o‘zi esa, mikroskopik suv o‘tlarini yo‘q qilish uchun ishlatiladi. Suzish 
va cho‘milish havzalarining ichki yuzasiga mutaxassislar odatda mis sulfat bilan yoki, misning 
shunga o‘xshash boshqa bir birikmasi bilan ishlov berishadi. Shuning uchun ham 
basseynlarning ichki devorlari yuzasi ko‘k-moviy rangda ko‘rinadi. Bundan tashqari, misning 
bu kabi birikmalari, o‘simliklar tanasida parazitlik qiladigan mayda mikroskopik 
zambrug‘larga qarshi kurashda ham ishlatiladi. 
Kumush esa juda ajoyib, chiroyli, yarqiroq metalldir. Uni tanimagan odam kam bo‘lsa 
kerak. Avvallari aksariyat oshxona jihozlari, xususan, pichoq, sanchqi va qoshiqlar, likopchalar 
kumushdan tayyorlanar edi. Keyinchalik, zanglamaydigan po‘lat (stainless steel) ixtiro 
qilinishi bilan, kumushning oshxona buyumlari orasidagi o‘rnini u egallab oldi. Eski kumush 
qoshiqlar esa, endilikda antikvar buyumlar sifatida baholanmoqda.
Kumush buyumlar oltingugurt va uning birikmalari ta’sirida xiralashib qoladi. 
Zamonaviy yirik sanoat korxonalarida atmosferaga buriqsib chiqib yotgan tutunlar tarkibida 
anchagina miqdorda oltingugurt birikmalari mavjud. Atmosferadagi aynan o‘sha oltingugurt 
birikmalari kumush buyumlarning sirtini qoplab oluvchi kumush sulfidi hosil bo‘lishiga sabab 
bo‘ladi. Kumush buyumga tovuq tuxumi chaqib yuborilsa ham, u juda tez xiralashib qoladi. 
Chunki, tuxum tarkibida ham oltingugurtning har xil birikmalari serob bo‘ladi.
Ushbu uch metall ichida inertligi eng yuqori bo‘lgani bu – oltindir. Oltin asosan 
zargarlik buyumlari tayyorlash hamda, davlatlarning oltin zaxiralarini boyitish uchun 
ishlatiladi. Xalq orasidagi «oltin zanglamas» degan ibora bekorga aytilmagan. Chunki, oltin 
haqiqatan ham zanglamaydi. Oltin elementi kislorod bilan ham, oltingugurt va uning 
birikmalari bilan ham, kislotalar bilan ham ta’sirlashmaydi. Sof oltin juda yumshoq metall 
bo‘lib, toza tilladan yasalgan ziynat buyumlari, taqinchoqlar taqib yurilganda, oddiy 
ishqalanish tufayli ham tezda uvalanib, yedirilib ketadi. Shu sababli ham, zargarlar 
taqinchoqlarning qattiqligini oshirish, hamda uning uzoq xizmat qilishini ta’minlash 
maqsadida, tilla taqinchoqlar tarkibiga baribir mis qo‘shishga majbur bo‘lishadi. Shu sababli, 
100% sof oltin taqinchoq haqida gap ketsa, ishonmaganingiz ma’qul. 
Oltinning sofligi karat birligi bilan o‘lchanadi. Mutlaq sof oltin 24 karat bo‘ladi. 
Odatda, do‘konlarda sotiladigan tilla taqinchoqlarning sofligi 14-karat bo‘ladi. Ya'ni, unda 

---

136 
58% tilla, qolgan 42% esa mis bo‘ladi. Zargarlik buyumlari tarkibida mis qancha ko‘p bo‘lsa, 
bunday taqinchoqning vaqt o‘tishi bilan xiralashib, sifatini yo‘qotishi shunchalik tez bo‘ladi.
Oltinga kislorod, oltingugurt va kislotalar ta’sir qilmasligini yuqorida aytdik. Biroq, 
oltinga ta’sir ko‘rsata oladigan element albatta bor. Bu – xlor elementidir. O‘rta asrlarda 
yashagan alkimyogarlar xlor haqida bilishmagan. Lekin, ular azot kislotasi bilan xlorid 
kislotasini aralashtirib, unga oltinni solishganida, aralashma ichida oltin erib ketganiga guvoh 
bo‘lishgan. O‘rta asrlarda odamlar oltinni «metallar podshosi» deb atashardi. Podsho metallni 
eritib yuborgan aralashmani esa, alkimyogarlar «podsholar arog‘i» deb atashgan. Kimyogarlar 
hozirda ham bu nomni tez-tez qo‘llab turishadi. Biroq, bu o‘rinda bir narsaga e’tibor qaratish 
lozimki, ushbu jarayonda oltinni azot yoki xlorid kislotalaridan biri emas, balki, ular o‘zaro 
ta’sirlashganda ajralib chiqadigan xlor elementi eritadi. Bunday aralashma yashil tusda bo‘ladi 
va u turgan xonani xlor hidi tutib ketadi. Demak, oltinni aynan o‘sha xlor eritadi. 
Kumush – anchayin inert metall bo‘lgani uchun, uni turli birikmalar tarkibidan ajratib 
olish ham anchayin oson kechadi. Kumush xloridi – tabiatda ko‘p uchraydigan birikmalardan 
biri bo‘lib, oq kukun ko‘rinishida bo‘ladi. Uning tarkibida atiga bittadan kumush va xlor atomi 
mavjud bo‘ladi. Bu birikma juda bo‘sh va mo‘rt bo‘lib, uni tarkibiy elementlarga, ya'ni kumush 
va xlor atomiga parchalab yuborish uchun yengil kuch bilan ta’sir etish ham kifoya qiladi. 
Kumush xloridini parchalash shunchalik osonki, bunga oddiy yorug‘likning energiyasi ham 
yetarli bo‘ladi. Ya'ni, bu modda yorug‘lik ta’sirida qoldirilsa, u tarkibiy elementlarga ajrab 
ketadi. Natijada, ajralib chiqqan xlor asta-sekinlik bilan gazga aylanib, havoga uchib ketadi. 
Kumush esa, juda-juda mayda kukun ko‘rinishida sirt yuzada qolaveradi. Aksariyat metallar 
singari, kumush ham kukun holatida qoramtir tusda bo‘ladi.
Kumush xlorididan kumush va xlorni ajratib yuboradigan kimyoviy reagentlar ham 
ko‘p. Bunday reagentlarni ta’sir qildirishdan avval, kumush xloridini yorug‘lik ta’siriga qo‘yib, 
keyin yana reagentlarga qaytarilsa, birikmaning parchalanishi tezlashadi. Keyinchalik, 
parchalanish uchun yorug‘lik ham zarur bo‘lmay qoladi. U reagent ishtirokida 
parchalanaveradi.
Kumush xloridining ushbu ajoyib xossasidan foydalanib, XIX-asrda avvaliga Nyeps va 
keyinroq uning shogirdi va hamkori Lui Dager, fotografiyani ixtiro qilishgan. Dastlabki 
paytlarda fototasvirga olish uchun juda uzoq vaqt talab etilardi. Chunki, oddiy kumush xlorid 
sirtiga yorug‘lik fokuslanib, uning tarkibidagi xlor ajralib chiqib, kumush kukun tasvir hosil 
qilib qotgunicha 1-2 soatga yaqin vaqt ketardi. Lekin, keyinchalik mutaxassislar fotografiyani 
yanada takomillashtirishdi. Kimyogarlar esa, fotoplastinkalar tayyorlash uchun kumush 
xloridning yanada kuchli va tez ta’sirlanadigan boshqacha birikmalarini ishlab chiqishdi. Vaqt 
o‘tib, endi fotosuratga olish uchun atiga bir lahza kifoya qiladigan kumush birikmalari ixtiro 
qilindi. Bunday kumush birikmalari yordamida nafaqat statik obyektlar, ya'ni, qimirlamay 
turgan odam, yoki, buyumni, balki, harakatdagi narsalarni ham uzluksiz tasvirga olish mumkin 
edi. Nitrosellyuloza moddasiga azot kislotasi bilan ishlov berish orqali undan uzun rulonlarga 
o‘rash mumkin bo‘ladigan shaffof fotoplyonka tayyorlash texnologiyasi ixtiro qilingach esa, 
fotografiya tamomila yangi bosqichga o‘tdi va uning asosida yangi san’at turi – kinematograf 
shakllana boshladi. Shunday fotoplyonkani birinchi bo‘lib 1884-yilda AQSHlik Jorj Istman 

---

137 
tayyorlagan edi. 1909-yilda e’tiboran esa, nitrosellyuloza o‘rniga atsetat sellyulozadan 
tayyorlangan fotoplyonkalar ishlab chiqarila boshlagan. Bunday plyonka nitrosellyuloza 
plyonkaga qaraganda yong‘in xavfsizligi jihatdan ishonchliroq material bo‘lib, uni yonishi juda 
mushkul. Shu sababli ham keyinchalik bunday plyonkalar ommalashib ketgan.
Bugungi kunga kelib, deyarli barcha foto va videotexnika apparatlari raqamli formatda 
ishlamoqda. Hozirda plyonkali fotoapparat yoki, magnit tasmasiga yozilgan videolarni 
uchratish tobora mahol bo‘lib bormoqda. Chunki, endi raqamli texnika endilikda ham sifat, 
ham tannarxiga ko‘ra bunday eskicha texnikani ortda qoldirdi. Biroq, deyarli butun XX asr 
davomida olingan suratlar va kinotasvirlar hammasi aynan o‘shanday plyonkalarga olingan 
edi. Shunga muvofiq, XX-asr davomida qazib olingan va ishlatilgan kumushning asosiy qismi 
fotografiya uchun sarflangan.
Kumushning yana bir birikmasi – kumush yodit (unda bittadan kumush va yod atomlari 
bo‘ladi) qishloq xo‘jaligi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan g‘alati bir xossaga ega. Yo‘q, 
kumush yodit qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi vosita hisoblanmaydi. Bu birikmadan 
yomg‘ir chaqirish uchun foydalaniladi! Ha-ha, yanglishmadingiz, kumush yoditdan yomg‘ir 
chorlash uchun ishlatiladi. Qadimgi xalq qo‘shig‘idagi «sust xotin, suzma xotin» jumlalari 
aynan kumush yoditga atalgan bo‘lsa ajab emas (hazil albatta ). Gap shundaki, kumush 
yoditni kukun holida samolyotda bulutlar ustida sochib chiqilsa, bunday kukun tarkibidagi har 
bir zarra o‘z atrofida yomg‘ir tomchisi shakllantirishi mumkin bo‘ladi. Bulutlarga shunday 
kukundan sochib yuborilsa, tez orada yomg‘ir boshlanadi. Hozirgi kunda, yomg‘ir chaqirish 
uchun «sust xotin» qo‘shig‘ining ilmiy qayta ijrosi shunday desak yanglishmaymiz. Bu narsa, 
qurg‘oqchil mintaqalarda va hosilga xavf tug‘ilganda qo‘llansa, kutilgan natijani berishi 
mumkin. Faqat, odatda bu ancha qimmatga tushadi. Samolyot ijarasi va uning yoqilg‘isidan 
tashqari, kumush yoditning o‘zi ham uncha-muncha pul turadi. Odatda bir maydonga bu usulda 
yomg‘ir yog‘dirish, o‘sha maydondan olinadigan hosilning foydasidan qimmatga tushishi 
mumkin. Shu sababli ham, mazkur usul o‘ta favqulodda holatlarda va asosan, cho‘llanish 
hududlarida qo‘llanadi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, mis va kumush ham chiroyli, qimmat va foydali 
elementlardir. Elektr simlarini missiz, XX-asr fotografiyasini kumushsiz tasavvur qilish 
mumkin emas.
Xo‘sh, oltinchi? Oltindan naf bormi?
Hafsalangizni pir qilaman. Odatda odamlarni ochko‘zlikka o‘rgatib, vasvasaga 
soladigan, aka-uka, qarindosh-urug‘ orasiga adovat solib, ba’zan esa, butun boshli urushlarga 
sabab bo‘ladigan bu yaltiroq metalldan aslida amaliy (texnik) naf deyarli yo‘q! Albatta ayrim 
juda kichik istisnolarni inobatga olmasa. O‘sha kichik istisnolardan biri – shishasozlik 
yo‘nalishidir. Agar shisha eritilayotganda uning tarkibida oz miqdorda oltin qo‘shib yuborilsa, 
bunday shisha pishgach yorqin-qirmizi, yoki, binafsharang tusga kiradi. Binolarning 
peshoynalarini dekorativ bezash uchun bunday shishadan foydalanish mumkin albatta. Bunday 
shishani shishasozlar «yoqut shisha», yoki, «la’l shisha» deb atashadi. Xuddi shu maqsad 

---

138 
uchun shisha tarkibiga mis qo‘shib yuborilsa, unda mahsulot ko‘kimtir, yoki, yam-yashil bo‘lib 
chiqadi.
Oltin – eng oson ishlov beriladigan, yumshoq metalldir. Oddiy bolg‘a bilan bir urib, 
oltinni yupqa list ko‘rinishiga keltirish qo‘yish mumkin. Oltinni shu darajada yupqa qilish 
mumkinki, yaxshi texnologlar oltindan atiga 0,0001 mm qalinlikdagi zarqog‘ozlar ham 
tayyorlay olishadi. Bunday zarqog‘ozlardan odatda «tilla suvi yuritilgan» deyiladigan 
buyumlarning sirtini qoplanadi. Masalan, tilla rangda tovlanadigan hajmli harflar bilan yirik 
korporatsiyalarning ofislar, yoki, asosiy binolarida ushbu korporatsiyaning nomi shunday 
zarhal harflar bilan yozib qo‘yiladi. Bunday harflar bilan terilgan nomlar juda yorqin va 
jilvakor ko‘rinadi. Binoga ulug‘vorlik baxsh etib turadi. Lekin, hozirda oltin rangida 
tovlanadigan boshqa sun’iy materiallar ham juda ko‘payib ketgani uchun, endilikda hech kim 
qimmatbaho asl oltinda zarhal har termay ham qo‘ygan. Yuqorida ayrib o‘tilganidek, hozirda 
hech bir mamlakatda, umumiy muomaladagi tanga pullar ham oltindan zarb etilmay qo‘ygan. 
Shundan kelib chiqsak, ushbu metall endilikda faqat zeb-ziynat buyumlari va taqinchoqlar 
yasash uchun ishlatilmoqda deyish mumkin. (Albatta, mamlakatlarning iqtisodiyoti va 
moliyaviy barqarorligi ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lmish – oltin zaxiralari ham ushbu metallning 
asosiy borar joyidir).
Oltinga xos qiziq jihatlardan biri shuki, bu metall ancha og‘ir metall sanaladi. Oltin – 
tabiatdagi eng og‘ir moddalardan biridir. Bir xil hajm va sharoitda turgan oltin va po‘lat olinsa, 
oltinning vazni po‘latnikidan deyarli 3 barobar og‘ir bo‘lib chiqadi. Qirralari uzunligi 2,5 sm 
dan bo‘lgan kub shaklida quyilgan sof temirning og‘irligi 100 grammdan biroz og‘irroq bo‘ladi 
xolos. Po‘lat ham deyarli shunday. Shunday kubni misdan quyilsa, u 120 gramm vaznga ega 
bo‘ladi. Kumush 150 gramm atrofida bo‘lsa, oltin esa, 300 gramm tosh bosadi! 
Oltinning ushbu fizik xossasidan boxabar bo‘lgan odamni oltin oldi-sotdisida aldash 
juda qiyin. Bir paytlar Yevropa xalqlarida g‘alati bir ertak bo‘lardi. Unda qishloqda shaharga 
kelgan to‘pori bir yigit, shaharlik mug‘ombir savdogarning nayrangiga uchun, undan «sof 
oltindan quyilgan» g‘isht sotib oladi. Aslida esa bu oddiy guvala g‘isht bo‘lib, faqat uning 
yuzasiga tilla suvi yuritilgan bo‘ladi. Agar o‘sha bechora qishloqi yigit, g‘isht kattaligidagi sof 
oltin quymasi eng kamida 20 kg bo‘lishini bilganida, bunday oson aldanmagan bo‘lardi. 
Haqiqatan ham, 65×120×250 mm o‘lchamdagi oddiy g‘ishtning hajmi 1950000 mm
3
bo‘ladi. 
Bunday hajmli guvala g‘isht esa taxminan 3 kg tosh bosadi xolos. Sof oltindan quyilgan 
shunday hajmli g‘isht esa, taxminan 20 kg atrofida massaga ega bo‘lishi kerak! Shu sababli, 
siz agar kimdir «sof oltin» quymasi ko‘rinishidagi g‘ishtni bir qo‘li bilan ushlab turganini 
ko‘rsangiz, bilingki, u hech qanaqasiga oltin emas...

---

139