Koinotning qurilish ashyolari

XXI-BOB: TITAN – PISHIQ VA YENGIL ELEMENT 
Butun boshli kimyoviy elementlar 
davriy jadvalida, 22-raqamli element – 
titanchalik «kamsitilgan» biror bir boshqa 
elementni topish qiyin. Ilm-fan inqilobi yuz 
bergan XX asrning o‘rtalariga qadar hatto eng 
kuchli kimyogar mutaxassislar orasida ham 
titan haqida batafsil ma’lumot biluvchilar juda-
juda kam edi. Garchi bu element tabiatda eng 
keng tarqalgan elementlar sirasiga kirsa ham, 
uning taqdiri shunday g‘alati bo‘lgan. 
Yer qobig‘ining 1/200 qismini aynan titan 
tashkil etadi (bu foiz hisobida 0.57% 
demakdir). Sizga bu raqam unchalik katta 
emasdek tuyilishi mumkin, lekin hisoblab ko‘rsangiz natijadan hayratda qolasiz: har 1 tonna 
yer qobig‘ida 5 kg atrofida titan mavjud. Tabiatda tarqalganligi bo‘yicha titan kimyoviy 
elementlar ichida 10-o‘rinda turadi. Qanday qilib kimyogarlar, «burnilarining tagida» bo‘lgan 
shunday ko‘p miqdorli elementni uzoq vaqtgacha payqashmagan ekan? Axir taqqoslasak, yer 
qobig‘idagi titan miqdori xlordan uch barobar, fosfordan esa olti barobar ko‘p bo‘lib 
chiqmoqda-ku?! (Ushbu elementlar keng tarqalgan elementlar sanaladi - lol). Shuningdek titan, 
tabiatda mis, qo‘rg‘oshin, qalay singari metallardan ko‘ra 60-300 barobar ko‘proq uchraydi. 
Shunday bo‘lsa ham, negadir u o‘zini element sifatida kashf etilishini juda uzooooq kutishiga 
to‘g‘ri keldi... 
Buning hammasini o‘ziga yarasha sababi bor albatta. Masalan, aytaylik qo‘rg‘oshin yer 
sirtida, tuproqda, yoki hatto biror mamlakat hududida ham umuman uchramasligi mumkin. 
Lekin yer qobig‘ining muayyan joylarida u kon bo‘lib qalashib yotadi. U yerdan esa 
qo‘rg‘oshinni tonnalab qazib olish mumkin. Titan esa aksincha, yer qobig‘i bo‘ylab bir tekis 
taqsimlangan. Uni har yerda har doim topish mumkin.
1791-yilda ingliz ruhoniy-kimyogari Uilyam Gregor (1761-1817) ilmenit nomli ruda 
tarkibida yangi, shu choqqacha fanga ma’lum bo‘lmagan metall mavjudligini aniqladi. Ilmenit 
– tarkibida temir va titan bo‘lgan ruda bo‘lib, oradan 3 yil o‘tib, ya'ni, 1794-yilda boshqa bir 
olim – nemis kimyogari M.X.Klaport (1743-1817) unga titan deb nom berdi. Ushbu ikki olim 
titanni sof holda emas, balki TiO
2
shaklida va bir-biridan bexabar tarzda, o‘zaro mustaqil kashf 
etishgan edi. Klaport o‘z qaydnomalarida ushbu elementni afsonalardagi katta kuch-quvvatga 
ega tarzda tasvirlanadigan ulkan maxluqlar – titanlar sharafiga nomlaganini, lekin buning 
uchun aslida unda jo‘yali sabab bo‘lmaganini ta’kidlaydi. Ehtimol unga shu variant shunchaki 
ko‘proq ma’qul kelgandir.
Eng muhim titan rudasi bu – rutil sanaladi. U titan dioksidi ko‘rinishida bo‘ladi. Titan 
dioksidi tabiatda shaffof kristallar ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday kristallarni sun’iy holda 

---

165 
vujudga keltirishni kimyogarlar 1949-yilda ilk bora amalga oshirilgan. Rutil kristallari 
yorug‘lik nurlarini hatto olmosdan ham yaxshiroq tarzda sindirish ko‘rsatkichiga ega. Agar 
rutilni to‘g‘ri sayqallansa, u eng serqirra brilliantdan ham chiroyliroq jilvalanadi. Muammo 
shundaki, rutil nisbatan yumshoq modda bo‘lib, oson tirnaladi. Shunga ko‘ra rutilga ishlov 
berish, uni sayqallash oson ish emas.
Titan dioksidining kukuni titanli oq pigment deyiladi. Ushbu modda bizga ma’lum 
moddalar ichida eng oppoq modda sanaladi. Bu shuni anglatadiki, muayyan nisbat bilan toza 
suvga aralashtirilgan atiga 50 gramm titanli oq pigmentdan tayyorlangan bo‘yoq yordamida, 
boshqa istalgan pigmentdan ko‘ra kattaroq yuzani bo‘yash mumkin bo‘ladi. Boz ustiga, 
aksariyat bo‘yoq moddalardan farqli ravishda ushbu pigment toksik ham, zaharli ham emas. 
Uning oltingugurt birikmalari ta’siriga chidamliligi esa yana bir ijobiy ko‘rsatkichidir. Shu 
sababli bu modda qo‘rg‘oshinli oq bo‘yoqlarning o‘rnini bemalol bosa oladi.