Ko‘krak-bcl umurtqalari

Ayirish organlari. Sudralib yuruvchilarning bir juft kompakt tanacha shaklidagi metanefrik buyragi chanoq bo-limining orqa devoriga taqalib turadi. Bu buyraklarning har qaysisidan bittadan siydik yo‘li chiqadi. Orqa dorzal tomondan siydik yo‘li, qorin-ventral tomondan esa yupqa devorli siydik pufagi kloakaga ochiladi (103-/4, B rasm). Kloakaning tashqi teshigi ko'ndalang yoriq shaklida. Ilonlarda siydik pufagi yo‘q.

Jinsiy organlari. Sudralib yuruvchilarda ichki urugManish bp‘ladi. Ulaming jinsiy organi tana bo‘shlig‘ida umurtqa pog‘onasining ikki yonida joylashgan. Erkak kaltakesakning oq rangli oval tanachalar

shaklidagi urug‘donlari umurtqa pog‘onasi bel bo'limining ikki tomonida joylashgan.

Umg‘donIardan bir qancha kanalchalar chiqadi va ular qo‘shilib urug‘don ortig‘ini hosil qiladi. Urug‘don ortig‘i davom etib urug‘ yo‘liga aylanadi. Urug‘ yo‘llari kloakaga ochilish oldidan siydik yollariga qo‘shiladi va umumiy teshik orqali kloaka bo‘sh!ig‘iga ochiladi. Urug‘ ortig‘i tana buyrak — mezanefros oldingi qismining qoldig'i hisoblansa, ^unig‘ yo‘Uari esa shu tana buyrak chiqarish yollari — Volf nayiga go- mologdir. Kloakaning yonbosh devorlarida kopulativ organlar bor. Bu organlar devori qon tomirlariga boy ikkita xaltachadan iborat. Jinsiy roayl qo‘zg‘alganda kopulativ oiganlar kloaka teshigidan tashqariga bo‘rtib chiqa oladi. Bu xilda tuzilgan kopulativ organlar kaltakesaklar bilan ilonlarda juft, toshbaqa va timsohlarda esa toq bo^cladi (104-rasm).

Gatteriyalarda qo‘shilish organi, ya’ni kopulativ organi bo‘lmaydi. Urg‘ochi kai- takesakning yuzasi tashqi tomondan budur, noto‘g‘ri shaklli oval tanacha ko‘rinishidagi 2 ta tuxumdoni umurtqa pQg‘onasi bel bo‘limining ikki yonboshida joylashgan.

Yupqa devorli keng naychalardan iborat tuxum yo'llarining bir uchi gavda bo‘shlig‘ining oldingi, ikkinchi uchi kloa- kaning keyingi bo'limiga mustaqil teshik bilan ochiladi. Tuxumdonning pastki qismi ko‘pchilik hollarda kengayib bachadonni kaltakesakning bo‘rtib chiqqan h_osii qiladi. Urg‘ochilarda Volf kanallari kopulativ xaltachalari. reduksiyalangan. Yetilgan tuxumlar tana bo‘shlig‘iga, u yerdan tuxum yo^elining voronkasi orqali tuxum yo‘liga tushadi. Myuller naylari tuxum yo^cli vazifasini bajaradi. Kaltakesaklarda urug^anish tuxum yoiining oldingi qismida yuz beradi. Tuxum yo'lining o‘rtasida tuxumning oqsil pardasini hosil qiluvchi bez bo‘ladi. Tuxum yo^£lining pastki qismida bachadon devori ajratgan sekretdan pergamentsimon yoki ohak moddasidan iborat tuxumni o‘rab oladigan tashqi po‘stloq shakllanadi. Sudralib yuruvchi- larning embrional rivojlanish bosqichlari boshqa amniotalardagidek o'tadi.

Sudralib yuruvchilarning deyarli ko‘pchiligi tuxum qo‘yish yo‘li bilan ko‘payadi. Ular tuxumlarini, odatda, tuproqqa yoki o‘simlik chirindilari tagiga, to‘nkalarning ostiga ko‘mib qo‘yadi. Ayrim sudralib yuruvchilar (tangachalilar turkumi orasida) tirik tug^cadi yoki tuxumdan tirik tug‘adi. Bularning tuxum yo‘lida yoki bachadonida embrion rivojlanadi.

Rivojlanishi. Kaltakesak quruqlikka teriga o‘xshagan qattiq parda bilan qoplangan ozroq (5—11 ta) yirik tuxum qo‘yadi. Uning tuxumida tuxum oqi bo‘lmasligi bilan qushlar tuxumidan farq qiladi. Dastlabki rivojlanish davrini tuxum yo‘lida 0‘tkazadi. Sudralib yuruvchilarda gastrulyatsiya jarayoni o‘ziga xos tarzda o'tadi. Tuxum tipik diskoidal yo‘1 bilan boMinadi. Kaltakesaklar dumidan ushlansa yori tomonga qattiq burilib, dumini uzib yuboradi. Bu hodisa hayvonning o‘z gavda- sidan bir qismini uzib tashlashi — autotomiya deb ataladi. Dumining uzilish akti bir-biriga kirib turgan bir qancha ayrim muskullardan va uchlari dum ildiziga qaragan ayrim konuslardan ta^hktl top^M fnmW- larning qisqarishi tufayli yuzaga kcladi. Uzilgan dum o‘rniga yangisi Jf ||V ₀‘sib chiqadi, agarda dum uzilmay qolib shikastlangan bo‘lsa* yonician ikkinchi dum chiqadi. Ba'zan bir nechta dumi bo‘lgan kaltakesaklar uchrashiga sabab shu.

Eshituv bo‘limida birlamchi suyaklardan faqat bir juft (har tomonda bit-tadan) oldingi quloq suyagi saqlanib qoJgan, boshqa ikkitasi esa qo‘shni suyaklarga (ustki quloq suyagi ustki ensa suyagiga, keyingi 2

ayriH, juda harakatchan bo‘lib, ancha cho‘zilib tashqariga ehiqa oiadi va qo'shimcha tuyg'u organi vazifasini bajaradh 212

Qorin qismidagi tangachalari Jjisbatan yirik plastinkalar shaklida bo'ladi. Ensasining ustidan to du- 221

mining uchiga qadar qator o‘rnashgan uchburchak shakldagi shox pjastnikalardan iborat —■ taroq joylashgan. 222

r— t 229

tugab kaynozoyning boshlanishi qadimgi sudralib yuruvchilarning qirilib ketishi, sutemizuvchilar bilan qushlarning keng tarqalishiga to‘g‘ri kelgan. |j

Hozigi vaqtda sudralib yuruvchilar sinfiga 7 mingga yaqin tur kiradi. Shulardan 90 ga yaqin turi 0‘rta Osiyoda va 63 ta turi 0‘zbekistonda uchraydi. Sudralib yuruvchilar sinfi 3 ta kenja sinfga va 4 ta turkumga 1 bolinadi: Lepidozavrlar (Lepidosauria) kenja sinfi Xartumboshlilar yoki tumshuqboshlilar (Rhynchocephalia) turkumi, Tangachalilar (Squamata) turkumi, Arxozavrlar (Archosauria) kenja sinfi Timsohlar (Crocodylia) turkumi, Anapsidalar (Anapsida) kenja sinfi Toshbaqalar (Testudines yoki Chelonia) turkumi.