Конференция в Омске тезисы докладов

1.4. Таълимни ахборотлаштирилган шароитда КҲК лар
педагогларининг касбий фаолиятига қўйиладиган айрим талаблар
Малакавий ишни бажариш жараёнида шу нарса аён бўлдики,
ҳозирги кунда фақатгина Бухоро вилоятида 80-та касб-ҳунар коллежлари
ва 8-та академик лицейлар фаолият кўрсатмоқдалар. Ушбу таълим
муассасалари ўқитувчиларининг касбий фаолиятини ахборотлашган
жамиятнинг барча талабларига жавоб берадиган тарзда ташкил этилиши
муҳим аҳамият касб этади. Чунки, ахборотлашган жамиятда ўқитишнинг
анъанавий бўлмаган усулларини жорий этиш устувор вазифа
ҳисобланади ва шу нуқтаи назардан биз бўлажак педагоглар ўзимизни
тайёрлаб боришимиз керак, деб ҳисоблайман.
Айниқса, касбий фаолиятда замонавий техник ва дастурий
мажмуаларни таълимда кенг жорий этиш муҳим ҳисобланади.
Ўқувчининг ҳар томондан назоратини педагогик фан асослари ва умум
қабул қилинган методологик ёндашишлар ва педагогик фан асослари
базасида қуйидагиларни эътиборга олган ҳолда бажариш мақсадга
мувофиқдир [4]:
· педагогик фаолиятнинг моҳиятидаги унинг тузилиши, мазмуни
ва функцияси. Педагогик фаолиятнинг амалга ошириш
шароити;
· табиатда ва тушуниш ва уддалаш моҳияти (кенг ва психологик-
педагогик маънода). Тавсифномалар, функциялар ва мазмуни ва
педагогик уддалашнинг тузилиши.
· Касбий-педагогик 
уддалашнинг 
услублари 
ва
технологияларининг шаклланиши.
Юқорида айтиб ўтилган тушунишлар ва ёндошишлар амалиётда
ахборот технологияларини ишлатиш жараёнида пайдо бўладиган актуал

---

психолого-педагогик муаммолар комплексини кўриб чиқишида базали
ҳисобланади ва қуйидагиларни назарда тутади:
- педагог фаолиятининг структурасида электрон ўқув
воситаларни ишлатиш зарурлиги;
- ўқитувчининг касбий фаолиятини ташкил этишда
электрон ўқув воситаларни имкониятларини ва
функциялари билиш;
- ахборотлашган муҳитда фаолиятнинг ташкил этилиш,
педагогнинг социал-техникавий уддалашининг тузилиши;
- ўқитувчининг 
махсус 
уддалашининг 
шаклланиш
методологияси: технологик, методологик, ташкилий
воситалар ва тайёрлаш формаси.
Ўқитувчининг касбий фаолиятида электрон ўқув воситаларни
ишлатиш муаммоларини психологик-педагогик база томонидан
текширишда биз моҳиятга шахсий-фаолиятий ёндошишнинг назарий
вазиятини ва педагогик жараённинг тузилишини танладик.
Ишлатилаётган ёндашиш асосида қатор фундаментал назариялар ва
педагогик фаолиятнинг таҳлил йўналишлари туради: фаолият назарияси;
ақлий ҳаракатнинг босқичма-босқич шаклланиш назарияси; моҳият ва
ўқитувчининг маҳорати ва ҳ.к.
Бизнингча, танлаган ёндошиш тузилиши комплексли таҳлилни
бажарилишини ва ҳозирги шароитда ўқитувчининг фаолиятидаги
мазмунни амалга оширишга имкон беради. Ўтказилган таҳлил асосида
педагог фаолиятининг қўллаш технологияси ва ҳозирги замон
компьютерли 
воситаларини 
ишлатилишида 
ўқув 
жараёнининг
натижавийлигини таъминлаши учун керак бўлган педагогик
уддалашнинг мазмуни ва ҳажмини ифодалаш режалаштирилади,
дидактик 
масалани 
очиб 
бериш, шаклланиш 
жараёнида

---

такомиллаштириш усул ва йўлларини ва ўқитувчининг махсус педагогик
уддалашининг ривожланишини белгилайди.
Ҳозирги замонавий шароитда ўқитувчининг касбий фаолияти ҳам
мазмун жиҳатдан, ҳам тузилиш компонентлари жиҳатидан анчагина
ўзгаришларга олиб келади [21].
Педагогнинг касбий фаолияти, унинг ахборот маданияти
даражасига ҳам боғлиқ бўлиб, унга қуйидагилар киради:
- шахсий компьютерлар, Интернетдан фойдаланиш
даражасини белгиловчи омиллар, ахборот ва алгоритмик
маданият;
- компьютердан ишчан фойдаланишни уддалаш ва
маҳоратининг асосларини шакллантириш;
- аудио-визуал ва компьютерли ўқитиш воситасидан
фойдаланиш; маълумотнинг 
интерфаол 
усуллари
сифатида уларнинг интегратив ишлата билиш ва ҳ. к.
Шундай қилиб, маълумотнинг ҳозирги замон тартибининг асосий
хусусиятлари педагогнинг ҳозирги маълумот амалиётини ташкил этишда
ва фаолиятида ўзгарадиган талаб ва уддалашга ўқитувчининг касбий
тайёргарлиги ва фаолияти тузилиши тузилган моссизлик бўлиб
ҳисобланади.
КҲК ўқувчиларининг сифатли ва умутаълим ва социал
тайёргарлиги ўқитувчининг керак бўлган фаолиятининг ҳамма
занжирини керакли ўзгаришларида ҳақиқий талабаларни назарга олиш
асосида бўлиши мумкин.
Ўқув жараёнини ташкил этиш, амалиётда уни реализация қилиш
– педагог вазифасининг касбий асоси, ўқитувчи педагог фаолиятининг
асосий бошқаруви бўлиб ҳисобланади.

---

Биз аниқ ўқув предмети жараёнида бўлажак мутахассис сифатида
ўқитувчи бажарадиган қуйидаги педагогик фаолиятлар турини
ажратамиз:
Дарс бериш- дарс тартибини режалаштириш, дарсда тайёргарлик
кўришда ўқув материалини ажратиб олиш, дарснинг
ўзини ўтказиш, ўқувчиларнинг назоратини таъминлаш.
Синфдан ташқари иш- ўқув кабинетини ташкил қилиш, фан
тўгаракларини ташкил қилиш ва бошқалар.
Синф раҳбари фаолияти- ўқитувчи ишининг берилган тури, берилган
синф ўқувчилар жамоаси ташкилоти билан боғланган,
ўқишга нисбатан ўқувчиларда онгли муносабатни
тарбиялаши билан боғланган.
Методик иш- ўз фаолиятининг таҳлил, ўз ҳамкасблар фаолияти, ўз
фанидан педкенгаш ва услубий бирлашма ишида
қатнашиш, ўз фанидан дарс беришда дарс бериш
методикаси жараёнида илмий тарбия муаммоси бўйича
рефератлар ёзади ва маърузалар ўқийдилар, қўйилган
методик мақсад бўйича ютуқлар нуқтаи назаридан ҳар
бир тадбир, ҳар бир дарсни кўриб чиқади.
Мустақил ўқиш- касбий малакани, маданий даражани доимий
кўтариш.
Ўқитувчи фаолиятининг мазмуни ва тузилишида бўлган
ўзгаришни унинг ҳамма тузилган-турларда ўзгаришларни ўтказишни
кўзлайди. Педагогик фаолиятнинг ҳар бир турининг ташкил
этилишига тайёргарлик кўриш унга мос механизмларнинг борлиги ва
ўқитувчининг ташкил этиш формалари борлиги билан таъминланади.

---

Биз ўқитувчининг касбий вазифасини амалга оширишга керак
бўлган унинг педагогик билим, уддалаши ва маҳорати комплексининг
умупедагогик тайёргарлик мазмунини кўрамиз.
Педагогик фаолиятнинг асосий вазифаси сифатида биз
комуникатив, ташкилий, конструктив, гностик лойиҳани тушунамиз.
Шундай қилиб, конструктив компонент лойиҳалаштиришга
йўналтирилган фаолиятни қамрайди:
- ўқитувчи ўқувчига берадиган ахборотнинг мазмун ва
композицияси;
- шу мазмун билан ўзлаштиришга йўллаган ўқувчилар
фаолияти;
- кейинги дарсда режалаштирилган шахсий фаолият.
Ташкилий компонент баён қилинган жараёнда ахборотни ташкил
қилган билан, ўқувчилар фаолиятининг ташкил қилиши билан,
шахсий формат, ўзининг хулқи билан ташкил қилган билан боғланган.
Коммуникатив компонент фаолиятнинг ҳар хил жараёнида бир-
бири билан муносабатда бўлган ташкилотга киради.
Гностик 
компонент-
ўз 
фаолиятининг 
объектини
(ўқувчиларнинг); бу фаолият туфайли бажариладиган маблағ, форма
ва услублар мазмуни: унинг онгли такомиллаштирилиши мақсадида
ўзининг шахси ва фаолиятининг камчилик ва эътиборларни ўрганиш
билан боғлиқ.
Олимларнинг фикрича, ўқитувчи фаолиятининг функционал
компоненталарини таҳлил қила туриб, шуни аниқлаш мумкинки,
ўқитувчининг 
фаолият 
тузилишидаги 
технология 
ва 
янги
информацион маълумотий воситаларнинг пайдо бўлиши ўқитувчи
вазифасининг мазмунини ўзгариш вазияти билан тақдим этилган ҳар
бир компонентлар диққат билан таҳлил қилишни талаб қилади.

---

Педагогнинг амалиётида компьютерларнинг пайдо бўлиши унинг
касбий жараён билан бир-бири билан муносабат тузилишини
ўзгартиради: – ўқувчиларга, лекин ўқитувчи фаолиятининг фани
аввалгидек атроф-муҳит билан ўқитувчининг фаолият фани
аввалгидек дунё билан бир бири билан муносабати гармонли
шаклланиши керак.
Бу педагогик ечимларнинг мувоффақиятли ечилиши касбий ва
махсус уддалаш ва маҳоратнинг баланд даражасини талаб қилади,
педагогнинг шахсий йўналишига мос янги восита ва технологиялар
англаш даражасининг адекватли мослигини талаб қилади.
Ўқитувчи фаолиятига талабларни қайта кўриб чиқиш ўзгариш ва
мазмун ва уддалашининг тузилиши, уларнинг шаклланиш ва
ривожланишининг тартиблари муаммосини қўяди. Бу муаммоларнинг
ечилиши педагогнинг касбий педагогик тайёргарлик ҳозир замон
тартибнинг асосий масалалардан бирини ташкил этади.
Маҳоратнинг касбий уддалаши педагог ривожланишининг
даража кўрсаткичи, унинг малакаси, унинг бутун натижавий
омилларини 
аниқловчи 
педагогик 
маҳорати 
асосий 
бўлиб
ҳисобланади.
Ҳар хиллик психолого-педагогик, методик ва унинг фаолиятини
ташкил 
этган 
махсус 
аспектларни 
ўзига 
мужассамлашган
ўқитувчининг касбий-аҳамиятий актуал уддалаш комплексини
эгаллаш унинг натижавий ишининг баҳолаш фавқулотда зарур
компонент бўлиб чиқади.
Ҳозирзамон дидактикада ўқитувчининг касбий уддалаш
тузилиши ва мазмуни батафсил ва илмий тўлиқ етарлича асослашга
эга.

---

Шундай қилиб натижавий педагогик билимларни ташкил этиши
учун унга (ўқитувчига) касбий керак бўлган педагогик, методик,
психологик уддалаш комплексини биз умумпедагогик уддалашга
киритамиз.
Педагогик уддалаш тушунчасининг моҳияти ишларида очилади.
Уддалашнинг асосий хусусиятлари ажратилади:
- тузилишлик, яъни уддалаш, педагогик, психологик
методик ва фаолиятнинг умумеҳнатий аспектлар
комплекси тавсия этилади;
- бутунлик, яъни уддалаш, касбий фаолиятнинг ҳар хил
аспектларининг алоқадорлигини кўриб чиқилади ва
шаклланади;
- шахсий-индивидуал шаклланиши ва уддалаш тартибини
ишлатилиши.
Психологик маълумотга ўхшаган педагогик уддалашнинг асосий
томони унинг индивидуал ва шахсий томонлари, ўқитувчи
фаолиятидаги ўзига хос характерини аниқловчи унинг предмели
билим ва уддалаш уларнинг комплексли характерининг асосий
томонлари бўлиб ҳисобланади.
Ўз амалий фаолиятида билим ва уддалаш синтези тартибини
ўқитувчи томонидан амалга ошириш учун тайёргарлик кўришдан
боғлиқ бўлган муаллифлар педагогик маҳоратининг кўра олий
тавсифномасига ўзшаб ўқитувчининг методик усталиги даражасини
ажратадилар.
Биринчи методик махоратнинг энг паст даражаси – репродуктли.
Муаллиф уни ўз потенциалининг ўқув процессида юборишга
камчилик билан тайёрлаган ўқитувчига нисбат тавсия этади, шунинг
натижасида психолого – педагогик, методологик ва фаолият

---

тузилишида билим спецификаси синтезининг йўқлиги сабабли.
Амалиётда ўқитувчи билим, уддалаш ва маҳоратнинг аниқ
гуруҳларини 
ўқувчиларда 
шакллантиришда 
қийинчиликларга
учрайди. Мавжуд режада ўқитувчининг фаолияти ўқитиш даврида
унга тавсия этилган методик тавсияномани нусхасини олади,
педагогик муаммоларнинг қарори текшириш ва қидирув фаолиятлари
билан муаллифлик ёндошиш билан кузатилмайди [5].
Ўқитувчининг иккинчи, адактив мотодик маҳорат даражасида
мазмуннинг методологик таҳлили ва фан курсининг тузилишини
уддалашини эгаллайди, маълумотий процессда ташкил этиш
психологик педагогик инструментларини ишлатадилар. Методик
тавсияномани ишлатиш ўқитишнинг аниқ шароитини назарга олиб
уларнинг алоҳида, муаллифли синиши билан кузатилади, фаолият эса
педагогик вазият таҳлилининг узлуксиз процесси билан кузатилади,
бунда ишнинг маълумотий натижаларга эришилади.
Фаолият мазмунида ўқитувчининг унинг методик уддалаш
тиртибининг илмий билим интеграциясининг баланд даражасини
таъминловчи улар қўллайдиган технология ва ҳозирги замон илмий-
методик билимни ишлатилади, ўқитувчининг уддалаш ўқув
процессида фанний курснинг асосий ғоясидаги мустақил генерацияни
амалга оширишга имконият беради.
Берилган даражада ўқитувчининг иши маълумотий жараённинг
маълумотий процессининг натижасини ошириш имкониятини
қидириш узлуксизлигини таъминлайдиган фаолиятнинг текширув
компонентига суянади, бу эса иш усулини ва тузилишини
такомиллаштиришга ва янгилашга узлуксиз имконият беради. Бу эса
энг аввало бўлажак педагогнинг касбий билими, малакаси ҳамда
ахборот маданиятига бевосита боғлиқдир.

---