Korxona va tashkilotlar moliyasi statistikasi

Xonadon moliyasi. Bu xonadon pul kirimi va chiqimini bildiradi,
bu oila budjeti deb ham yuritiladi. Xonadonga pul ish haqi, pensiya,
nafaqa, stipendiya, dividend, ijara haqi, tadbirkorlik foydasi, zayom
va lotereya pul yutug‘i, bank beradigan foiz, tomorqadan keladigan
pul shaklida kelib tushadi. Bu puldan soliqlar va ixtiyoriy to‘lovlar
chegirilgandan so‘ng qolgan qism qo‘lga tekkan daromadni hosil etadi.
Bu pul 2 ta fondga ajratiladi:
1. Тovar va xizmatlarni xarid etish yoki iste’mol fondi.
2. Jamg‘arish fondi.
Xarid fondi darhol sarflansa, jamg‘arish fondi to‘planib boradi.
Moliya munosabatining ishtirokchilari fond bozorida qimmatli
qog‘ozlar oldi-sotdisida qatnashadilar, bundan maqsad aksiya va
obligatsiyalarni arzon olib, qimmatiga sotish yo‘li bilan pul topishdir.
Bu ishda faqat korxona va tashkilotlardan tashqari aholi ham
qatnashadi, ular bunga o‘zining jamg‘arma fondidagi pulini sarflaydilar.
10.3. Davlat moliyasi
Davlat moliyasi o‘zagini davlat budjeti tashkil etadi (budjet ingl.
budjet — «puli bor qop» degani), ammo budjetdan tashqari davlat
pul fondlari ham bo‘ladi. Ular birgalikda davlatning joriy yildagi
xazinasini tashkil etadi.
Davlat budjeti — bu muayyan davlatning bir yillik daromadlar
va xarajatlarining balansi, ya’ni yig‘indisidir.
Davlat budjetidagi pul uning daromadi bo‘lib, butun jamiyatning
ehtiyojini qondirish uchun ketadi. Budjetda katta pul to‘planadi,
bunday pul hech bir firma yoki xonadonda bo‘lmaydi. 2009-yil
O‘zbekiston davlatining qo‘lida 10,8 trillion so‘m bo‘lib, bu YAIMning
23,0 foiziga teng bo‘ldi.

99
Budjet nima uchun kerak? Budjet davlatga o‘z vazifalarini bajarishi

uchun zarur bo‘ladi, chunki bu pul sarflashni talab qiladi. Shu pul
hisobidan davlat jamiyatga ijtimoiy xizmat, ya’ni ne’matlar yetkazib
beradi. Bular jumlasiga mudofaa, tinchlik va xotirjamlikni, ijtimoiy
tartibni ta’minlash, ommaviy obodonchilik va sanitariya-gigiyena
ishlarini bajarish, davlatni idora qilish, turmush xavfsizligini ta’minlash,
ekologik muhitni asrash, tabiiy boyliklarni himoya qilish, ommaviy
savodxonlikni ta’minlash, nochorlarga yordam berish kabi ishlar kiradi.
Bular uchun zarur pulni davlat soliqlar yordamida yig‘ib oladi.
Budjetga pul soliqdan tashqari boshqa pul to‘lovlari orqali ham keladi.
Masalan, O‘zbekistonda pensiya,
bandlik, ijtimoiy sug‘urta, yo‘l va
maktab fondi uchun ham korxona
va tashkilotlar davlatga pul o‘tka-
zadilar. Budjetga davlat mulkini
sotish yoki ijaraga berishdan, davlat
zayomlarini sotishdan kelgan pul,
davlat qo‘lidagi aksiyalarga tekkan
dividend shaklidagi va nihoyat
chetdan olingan qarz sifatidagi
pullar ham tushadi (10.1-rasm).
Davlatning daromadlari uning
sarf-xarajatlarini qoplash uchun kerak. Davlat xarajatlari 3 turda bo‘ladi: